Maya Angelou - And Still I Rise

Maya Angelou: And Still I Rise

NTR

28 januari 2021

In een liefdevol portret zien we de weergaloze levensreis van dichter, schrijver en activist Maya Angelou. Aan de zijde van Malcolm X en Martin Luther King streed ze als burgerrechtenactivist voor de rechten van de Afro-Amerikaanse bevolking.

Thema's die lange tijd nog taboe waren benadert Angelou op openhartige wijze. Krachtig, eerlijk en onomwonden spreekt ze over het misbruik dat ze leed, het verlies van haar maagdelijkheid en haar jaren als prostituee. In- en intrieste gebeurtenissen brengt ze op ontroerende en soms zelfs humoristische wijze tot ons.

In Maya Angelou - And Still I Rise zien we het leven van de begiftigde, ambitieuze vrouw van dichtbij. Door de ogen van haar zoon, haar vrienden en haar nabije collega's zien we een unieke vrouw die autonoom en onbeschaamd zichzelf was. Een vrouw die eenieder los kon zien van zijn buitenkant en streed voor rechtvaardigheid.

Miss Angelou, zoals ze zich op later leeftijd graag liet noemen, leert ons levenslessen zoals maar heel enkele dat kunnen.

Regie: Bob Hercules, Rita Coburn Whack

Op deze pagina

‘Ik vind het heel heftig als mensen de middelbare school verlaten en niet weten wie Maya Angelou is’

In gesprek met andragoloog Ernestine Comvalius en schrijver Simone Zeefuik

Tekst: Loïs van Wijnen

Een week geleden keek ik de documentaire Maya Angelou - And Still I Rise. 113 minuten vol van het weergaloze leven van Miss Angelou later bleef ik overrompeld, versteld en ook vertwijfeld achter. Waarom kende ik deze vrouw niet, een vrouw die streed naast Malcolm X en Martin Luther King en zoveel bestsellers op haar naam heeft? Waarom was zij niet in mijn opvoeding of schooltijd voorgekomen? Had ik me eigenlijk überhaupt wel verdiept in de Black Lives Matter-protesten? Ik noemde haar naam in mijn witte wereld, maar zag geen blikken van herkenning. Pas bij uitgebreid rondvragen, ontdekte ik een handjevol familieleden die haar kende.

Met andragoloog Ernestine Comvalius en schrijver Simone Zeefuik, beide bewonderaars van Maya Angelou, bespreek ik mijn vragen. De vrouwen bouwden een speciale band op toen ze samen in een schrijversgroep zaten. Later verdiepten ze die band toen ze samenwerkten voor Bijlmer Parktheater, Comvalius als theaterdirecteur en Zeefuik als programmeur. In hun werk besteden ze veel aandacht aan de strijd tegen racisme en discriminatie. Wat was de impact die Maya Angelou op deze vrouwen en de wereld had?

Ernestine Comvalius en Simone Zeefuik

Wanneer kwamen jullie voor het eerst in aanraking kwamen met Maya Angelou?
Comvalius: ‘Ik herinner me dat ik net geen puber meer was, toen ik haar boek I Know Why the Caged Bird Sings las. Ik vond haar leven en de worsteling als zwarte Amerikaan heel herkenbaar. Ik woonde op dat moment bij mijn tante in Amerika. Dus die ervaring dat je door familieleden wordt opgevangen, zoals Maya dat ook had, herkende ik. Net als de worsteling met de thema’s waardoor ze een aantal jaren niet sprak.’
(Angelou sprak als kind vijf jaar niet, toen de man die haar misbruikt had stierf. Ze dacht dat hij was gestorven door haar woorden. red.)

Zeefuik: ‘Toen ik de film Poetic Justice van John Singleton zag, was ik betoverd door Janet Jacksons vertolking van Phenomenal Woman. Toen ik ontdekte dat het niet Janet Jackson, maar Maya Angelou was die dat gedicht geschreven had, ging ik meteen haar werk lezen. Ondanks dat ik haar naam weleens had gezien, had ik nog nooit een boek van haar gepakt.’

'Het vraagt veel van zwarte moeders om hun kind eigenwaarde mee te geven, want de rest van de samenleving vertrapt dat steeds'

Ernestine Comvalius

Wat in Phenomenal Woman sprak je zo aan?
Zeefuik: ‘In Phenomenal Woman wordt op zo’n mooie manier geschreven over de eigen schoonheid. Over wat er gebeurt met mensen als je de ruimte binnenkomt. De air en de uitstraling die zoveel meer zegt dan platte, uiterlijke schoonheid.’

Comvalius: ‘Haar moeder was wat betreft het vormen van een zelfbeeld een goed voorbeeld. In de jaren ’50 noemde haar moeder zichzelf al een black woman, wat in die tijd hoogst ongebruikelijk was. Je had het n-woord of je werd colored genoemd. Maya groeide op met het beeld dat haar moeder een troublemaker was. Pas later zag ze dat haar moeder juist een goede basis had meegegeven. Het vraagt veel van zwarte moeders om hun kind eigenwaarde mee te geven, want de rest van de samenleving vertrapt dat steeds.’

Wat is jullie favoriete werk van Maya Angelou?
Comvalius: ‘Ik schrijf ook poëzie en doe aan spoken word en toen ik een van mijn stukken nog eens goed bekeek, viel me op dat ik beïnvloed was door haar gedicht Still I Rise. Soms bouw je, zonder dat je het weet, op een ander. Het boek All God’s Children Need Traveling Shoes, waarin ze teruggaat naar Ghana, zette me ook aan het denken. Wat is je band met het continent, als je na al die eeuwen teruggaat? Door Covid is het nog niet gelukt om dat zelf te ervaren. Anders zou ik nu in Nigeria hebben gezeten.’

Zeefuik: ‘Still I Rise is zeker een van haar mooiste stukken. Ze heeft ook een gedicht voorgedragen bij de inauguratie van Bill Clinton. Dat vind ik zo’n mooi gedicht over hoop en over een nieuwe morgen. Dat is me altijd bijgebleven.’

Zeefuik: ‘De reactie in Nederland op de voordracht van Amanda Gorman bij de inauguratie was ook weer tekenend voor hoe het land functioneert. Door haar optreden was er ineens ook aandacht voor Nederlandse zwarte dichters. Nederland kijkt altijd eerst naar Amerika, voordat het überhaupt kan waarderen wat er hier in Nederland is. Wij hebben al generaties lang goede, zwarte dichters, maar pas sinds kort heeft de Nederlandse mainstream media meer aandacht voor zwarte kunstenaars. Zwartzijn wordt vaker gezien als relevant en ‘cool', maar cool op een manier die past binnen het comfort van een witte kijker.'

'Veel mensen zien Maya Angelou alleen om haar mooie schrijfwerk'

Simone Zeefuik

Comvalius: ‘Dat moet je nog even verder uitleggen. Waar ik dan aan denk, is dat het vaak gaat om een tijdelijke trend, die zomaar weer verdwenen kan zijn. Aan welke andere dingen denk jij, Simone?’

Zeefuik: ‘Een ander voorbeeld is dat veel mensen Maya Angelou alleen zien om haar mooie schrijfwerk. Bij de delen van haar leven die ze ongemakkelijk vinden, kijken ze weg. Dat zij danseres was, of dat zij als burgerrechtenactivist heel nauw samenwerkte met Malcolm X en Martin Luther King, dat vinden mensen te confronterend. Dat zijn delen van haar identiteit die voor sommige mensen ongemakkelijk zijn, of niet respectabel genoeg. Daardoor schrokken best wat mensen van de documentaire, omdat die heel volledig was.’

Ik schrok er vooral van dat ik haar nog niet kende. En toen ik ging rondvragen in mijn omgeving bleken velen haar niet te kennen. Verbaast dat jullie?
Comvalius: ‘Dat heeft werkelijk te maken met de werelden waarin wij leven. In mijn kringen is ze heel bekend. Ze heeft zoveel prijzen gewonnen, zoveel boeken geschreven. Ik hoor haar gedichten om mij heen. Ook jonge mensen kennen ze en gebruiken ze in hun leven. Dus de vraag is: wie is in haar geïnteresseerd? Dat is de scheiding die je nog ziet in onze samenleving.’

'De vraag is: wat gebeurt er voorbij de verbazing?’

Simone Zeefuik

Zeefuik: ‘En dan gaat het er nu om welke verantwoordelijkheid je neemt, nu je wel van haar weet. Geef je, als je neefje of nichtje jarig is, een boek van Maya Angelou cadeau, of eindigt er weer een witte schrijver op de boekenplank? In mijn kringen is Maya Angelou ook heel bekend. Als je iemand in mijn omgeving vraagt om een dichter te noemen, is haar naam een van de eerste die je hoort. Dus de vraag is: wat gebeurt er voorbij de verbazing?’

Wat hopen jullie dat mensen uit de documentaire meenemen?
Zeefuik: ‘Ik hoop dat mensen mede door deze documentaire nooit meer hoeven te zeggen: ‘Wie is Maya Angelou?’ Je moet je als middelbare school, waar mensen Engelse les krijgen, echt schamen als je een volledig witte leeslijst hebt. Ik vind het heel heftig als mensen de middelbare school verlaten en niet weten wie Maya Angelou is.’

'Hopelijk brengt haar werk die pijnlijke geschiedenis dichterbij en kan het de dialogen versterken'

Ernestine Comvalius

Wat voor effect zou dat kunnen hebben op ons land, als over een paar generaties iedereen weet wie Maya Angelou is?
Zeefuik: ‘Allereerst moet dat niet een paar generaties duren, vind ik. Dat is echt te lang.’

Comvalius: ‘Als Maya Angelou bekender wordt, dan wordt een bepaalde geschiedenis bekend. En als Nederlanders dan ook de verbanden leggen met hun eigen geschiedenis, dan kan het effect hebben. Als men haar leest en het alleen maar ziet als iets dat ooit in Amerika is voorgekomen, dan missen ze het punt. Hier is ook racisme van zwarte groepen, al zij het misschien in andere vormen. Laat ik het positief brengen. Het kennen van Maya Angelou kan het begrip van de gemiddelde Nederlander voor de gedeelde geschiedenis versterken. Hopelijk brengt haar werk die pijnlijke geschiedenis dichterbij en kan het de dialogen versterken. Nu is de kloof door onwetendheid nog veel te groot.’

Drie gedichten die Ernestine Comvalius en Simone Zeefuik bespraken

Lees meer...

Phenomenal Woman

Pretty women wonder where my secret lies.
I’m not cute or built to suit a fashion model’s size
But when I start to tell them,
They think I’m telling lies.
I say,
It’s in the reach of my arms,
The span of my hips,
The stride of my step,
The curl of my lips.
I’m a woman
Phenomenally.
Phenomenal woman,
That’s me.

I walk into a room
Just as cool as you please,
And to a man,
The fellows stand or
Fall down on their knees.
Then they swarm around me,
A hive of honey bees.
I say,
It’s the fire in my eyes,
And the flash of my teeth,
The swing in my waist,
And the joy in my feet.
I’m a woman
Phenomenally.
Phenomenal woman,
That’s me.

Men themselves have wondered
What they see in me.
They try so much
But they can’t touch
My inner mystery.
When I try to show them,
They say they still can’t see.
I say,
It’s in the arch of my back,
The sun of my smile,
The ride of my breasts,
The grace of my style.
I’m a woman
Phenomenally.
Phenomenal woman,
That’s me.

Now you understand
Just why my head’s not bowed.
I don’t shout or jump about
Or have to talk real loud.
When you see me passing,
It ought to make you proud.
I say,
It’s in the click of my heels,
The bend of my hair,
the palm of my hand,
The need for my care.
’Cause I’m a woman
Phenomenally.
Phenomenal woman,
That’s me.

Still I Rise

You may write me down in history
With your bitter, twisted lies,
You may trod me in the very dirt
But still, like dust, I’ll rise.

Does my sassiness upset you?
Why are you beset with gloom?
’Cause I walk like I’ve got oil wells
Pumping in my living room.

Just like moons and like suns,
With the certainty of tides,
Just like hopes springing high,
Still I’ll rise.

Did you want to see me broken?
Bowed head and lowered eyes?
Shoulders falling down like teardrops,
Weakened by my soulful cries?

Does my haughtiness offend you?
Don’t you take it awful hard
’Cause I laugh like I’ve got gold mines
Diggin’ in my own backyard.

You may shoot me with your words,
You may cut me with your eyes,
You may kill me with your hatefulness,
But still, like air, I’ll rise.

Does my sexiness upset you?
Does it come as a surprise
That I dance like I’ve got diamonds
At the meeting of my thighs?

Out of the huts of history’s shame
I rise
Up from a past that’s rooted in pain
I rise
I’m a black ocean, leaping and wide,
Welling and swelling I bear in the tide.

Leaving behind nights of terror and fear
I rise
Into a daybreak that’s wondrously clear
I rise
Bringing the gifts that my ancestors gave,
I am the dream and the hope of the slave.
I rise
I rise
I rise.

On the Pulse of the Morning

A Rock, A River, A Tree
Hosts to species long since departed,
Marked the mastodon,
The dinosaur, who left dried tokens
Of their sojourn here
On our planet floor,
Any broad alarm of their hastening doom
Is lost in the gloom of dust and ages.

But today, the Rock cries out to us, clearly, forcefully,
Come, you may stand upon my
Back and face your distant destiny,
But seek no haven in my shadow.
I will give you no hiding place down here.

You, created only a little lower than
The angels, have crouched too long in
The bruising darkness
Have lain too long
Face down in ignorance.
Your mouths spilling words
Armed for slaughter.

The Rock cries out to us today,
You may stand upon me,
But do not hide your face.

Across the wall of the world,
A River sings a beautiful song. It says,
Come, rest here by my side.

Each of you, a bordered country,
Delicate and strangely made proud,
Yet thrusting perpetually under siege.

Your armed struggles for profit
Have left collars of waste upon
My shore, currents of debris upon my breast.
Yet today I call you to my riverside,
If you will study war no more.

Come, Clad in peace,
And I will sing the songs
The Creator gave to me when I and the
Tree and the rock were one.
Before cynicism was a bloody sear across your brow
And when you yet knew you still knew nothing.
The River sang and sings on.

There is a true yearning to respond to
The singing River and the wise Rock.
So say the Asian, the Hispanic, the Jew
The African, the Native American, the Sioux,
The Catholic, the Muslim, the French, the Greek
The Irish, the Rabbi, the Priest, the Sheik,
The Gay, the Straight, the Preacher,
The privileged, the homeless, the Teacher.
They hear. They all hear
The speaking of the Tree.

They hear the first and last of every Tree
Speak to humankind today.
Come to me,
Here beside the River.
Plant yourself beside the River.

Each of you, descendant of some passed
On traveller, has been paid for.
You, who gave me my first name, you,
Pawnee, Apache, Seneca, you
Cherokee Nation, who rested with me, then
Forced on bloody feet,
Left me to the employment of
Other seekers — desperate for gain,
Starving for gold.

You, the Turk, the Arab, the Swede,
The German, the Eskimo, the Scot,
You the Ashanti, the Yoruba, the Kru, bought,
Sold, stolen, arriving on the nightmare
Praying for a dream.

Here, root yourselves beside me.
I am that Tree planted by the River,
Which will not be moved.
I, the Rock, I the River, I the Tree
I am yours — your passages have been paid.
Lift up your faces, you have a piercing need
For this bright morning dawning for you.
History, despite its wrenching pain
Cannot be unlived, but if faced
With courage, need not be lived again.

Lift up your eyes
Upon this day breaking for you.
Give birth again
To the dream.

Women, children, men,
Take it into the palms of your hands,
Mold it into the shape of your most
Private need. Sculpt it into
The image of your most public self.
Lift up your hearts.
Each new hour holds new chances
For a new beginning.
Do not be wedded forever
To fear, yoked eternally
To brutishness.

The horizon leans forward,
Offering you space
To place new steps of change.
Here, on the pulse of this fine day,
You may have the courage
To look up and out and upon me,
The Rock, the River, the Tree, your country.
No less to Midas than the mendicant.
No less to you now than the mastodon then.

Here, on the pulse of this new day
You may have the grace to look up and out
And into your sister’s eyes,
And into your brother’s face,
Your country,
And say simply
Very simply
With hope —
Good morning.

Meer over Maya Angelou

Educate Yourself

Bespreking Helmut Boeijen over 'Maya Angelou - And Still I Rise'

‘Één van de fantasieën die ik op mijn zevende had, was dat er ineens iemand ‘Shazaam!’ zou zeggen en dat ik dan ineens wit zou zijn’, blikt Maya Angelou (1928-2014) een kleine halve eeuw later terug op haar jeugd in Stamps, een gehucht in de Amerikaanse staat Arkansas. ‘En dat ik niet meer met zo’n weerzin bekeken zou worden als ik door het witte deel van de stad liep.’

Lees meer...

Het is een pijnlijke herinnering. Tegelijkertijd is ook duidelijk de verhalenverteller Angelou aan het woord. De zinnen die deze heeft gevonden worden bovendien uitgesproken door de performer Angelou. Haar kindertijd wordt zo onderdeel van het verhaal dat de schrijfster, zangeres en danseres van haar leven heeft gemaakt en dat ze in Maya Angelou: And Still I Rise (113 min.) samen met haar zoon Guy Johnson en mensen uit haar directe omgeving vol verve opdist.

Een veelbewogen bestaan was het zeker, dat haar aan de zijde bracht van Afro-Amerikaanse helden als Martin Luther King, Malcolm X en James Baldwin (over wie enkele jaren geleden de thematisch verwante documentaire I Am Not Your Negro is gemaakt) en dat in algehele erkenning zou uitmonden toen ze als een soort dichteres des vaderlands de natie mocht toespreken tijdens de inauguratie van Bill Clinton tot president van de Verenigde Staten in 1993.

Clinton ontbreekt natuurlijk niet in deze ongegeneerde lofzang op de befaamde zwarte schrijfster van Bob Hercules en Rita Coburn Whack uit 2016. Net als zijn vrouw Hillary en protegés als talkshowhost Oprah Winfey, hiphopper Common en regisseur John Singleton. Zij illustreren Maya Angelou’s eigen verhaal over een leven vol schade, schande en triomfen. Dat zou haar maken tot een ‘wise old woman’, die nadrukkelijk haar sporen achterliet in een nieuwe generatie Afro-Amerikanen en het land dat intussen ook het hunne was geworden.