Documentaires vertellen de verhalen achter ons erfgoed

Immaterieel erfgoed, of levend erfgoed, wordt van generatie op generatie doorgegeven en in leven gehouden door haar beoefenaars. Immaterieel erfgoed kan je niet aanraken of vastpakken, het zijn tradities en ambachten. Daarmee onderscheidt het zich van werelderfgoed, waaronder enkel gebouwen of natuurgebieden vallen.

De documentaire The Truffle Hunters toont een glimp van het leven van een aantal bejaarde truffelzoekers in de bergen van Noord-Italië. In de film zien we hoe de ‘oude garde’ moeite heeft om het werk over te dragen aan een nieuwe generatie. Deze traditie van het zoeken en opgraven van de peperdure truffel is opgenomen op de internationale Unesco-lijst van immaterieel cultureel erfgoed.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Pieter van Rooij (KIEN) herkent het probleem van kennisoverdracht dat in The Truffle Hunters aan bod komt:

‘Denk je eens in: jij en ik hebben geen idee waar je truffels moet zoeken of hoe je zo’n hond traint. Van sommige ambachten wordt gezegd dat je tienduizend uur nodig hebt voordat je het echt in de vingers hebt. Deze truffelzoekers hadden eigenlijk al zo’n dertig à veertig jaar geleden moeten beginnen met het opleiden van hun opvolgers. Als ze hun kennis niet doorgeven, gaat de traditie verloren.’

Marieke Brugman (UNESCO) voegt daaraan toe: ‘Je ziet bij veel immaterieel erfgoed dat het beoefend wordt binnen verouderende clubs. Voor hen is het moeilijk om er een jongere generatie bij te halen en te houden. Maar soms is het ook de veranderende wet- en regelgeving die het voortbestaan onder druk zet.

Dat tradities kunnen veranderen, is op zich niet erg, want immaterieel erfgoed is dynamisch en moet zich kunnen aanpassen aan veranderingen in de maatschappij en de huidige tijdsgeest. Denk bijvoorbeeld aan het Sinterklaasfeest. Ook kunnen mensen- en dierenrechten een belangrijke rol hebben in veranderingen.’

Tekst loopt door onder de afbeeldingen

Jacomine Hendrikse (DutchCulture) geeft als voorbeeld: ‘Als beoefenaars van een muziektraditie zelf besluiten dat ze vaker een bepaalde beat willen inbrengen in hun muziek, dan kan dat gewoon. Maar het kan ook zijn dat een kermis- en circuscultuur onder druk komt te staan door strengere regelgeving en milieunormen. De zware vrachtwagens met materialen mogen niet meer de binnenstad in en de cultuur wordt verbannen naar de rand van de stad of wordt in het voorbestaan bedreigd.

Daar hebben circusgroepen in heel Europa mee te maken en daarom is internationale kennisuitwisseling zo belangrijk. Tradities als schaatsen op natuurijs staan onder druk door het veranderende klimaat. Dat zie je bijvoorbeeld in de serie Waterman.’

Tekst loopt door onder de afbeeldingen

Bijzondere tradities en ambachten zijn geliefde documentaire-onderwerpen. Maar kunnen deze films ook bijdragen aan het behoud ervan?

Volgens Marieke Brugman is zichtbaarheid belangrijk: ‘Op Aruba is een mooie documentaire gemaakt over de muzikale traditie: Dande di Aruba. Door die film werden de mensen daar weer bewust gemaakt van een mooie traditie die aan het vergaan was. Ze werden geactiveerd om daar iets mee te doen. Dat kan helpen om die hele traditie daar weer tot leven te brengen.’

Ook Jacomine Hendrikse ziet een betekenisvolle rol voor documentaires: ‘Heel veel immaterieel erfgoed is onbekend, dus films daarover dragen sowieso bij aan bekendheid en bewustwording. Daarnaast bieden documentaires context. Iedereen kent het draaiorgel, maar wie weet waar het vandaan komt of welke cultuur erbij hoort? In een documentaire kan je daar helemaal induiken. En films spelen in op onze emotie en raken ons.’

Pieter van Rooij voegt daaraan toe: ‘Filmmakers moeten zich wel bewust zijn van het dynamische karakter van immaterieel erfgoed. Op het moment dat erfgoed op film vastgelegd is, betekent het dus niet dat het ook vastlegt hoe een traditie beoefend moet worden. Want tien jaar later kan het weer helemaal anders zijn.’

Zelf is Van Rooij enthousiast over de documentaire Nao ’t Zuuje. ‘Daarin zie je heel goed wat het Limburgse carnaval voor de beoefenaars betekent, welke gevoel het geeft. Het is meer dan een optocht of een feestje. Dat het carnavalsfeest immaterieel erfgoed is, wordt overigens helemaal niet benoemd in de film. Dat zie je in heel veel documentaires en programma’s. Het is gewoon wat men doet, punt! Veel tradities en ambachten lijken heel vanzelfsprekend, maar uiteindelijk zijn ze dat niet.’

Tekst loopt door onder de afbeeldingen

Jacomine Hendrikse zou immaterieel erfgoed graag nog breder geborgd zien. ‘Denk bijvoorbeeld aan migrantenverhalen. Dat is ook levend erfgoed dat verandert, net als alle orale tradities. Hoe vaker je dat overdraagt, hoe vaker het verandert.

Ik zou immaterieel erfgoed nog wel meer naar het ‘nu’ willen trekken. Zo geloof ik dat documentaires over erfgoed ons kunnen inspireren hoe we met de huidige klimaatcrisis om kunnen gaan. In veel ambachten is er een bewuste omgang met de natuur, geeft het werken met je handen rust.

Als je het hele proces ziet van hoe je van een boom een klomp maakt, is dat heel anders dan wanneer je online met één muisklik schoenen koopt. Het is de vertraging waar mensen tegenwoordig naar op zoek zijn. Zo zie ik de laatste jaren een groeiende populariteit in bijvoorbeeld maasheggenvlechten en insectenhotels bouwen.’

Marieke Brugman sluit zich daarbij aan: ‘Je ziet dat veel erfgoed wordt aangedragen door een paar oudere heren die zich het lot van erfgoed aantrekken, bereid zijn formulieren in te vullen en een cursus te volgen. Het is belangrijk ook oog te hebben voor erfgoed dat niet actief wordt aangedragen voor de lijst van KIEN, zodat de diversiteit aan tradities in beeld blijft. Denk bijvoorbeeld aan de hiphopmuziek, graffitikunst of bepaalde gerechten en eetculturen, zoals het haring happen.

Als je hoort dat de cultuur van het Brabants worstenbroodje immaterieel erfgoed is, heb je de neiging om in lachten uit te barsten. Maar als je dan het verhaal erachter hoort, wat het voor mensen betekent, dan snap je de waarde pas. Documentaires over immaterieel erfgoed kunnen die verdieping geven.’