2Doc:

Navalny

VPRO

Wie vergiftigde de Russische oppositieleider Aleksej Navalny, en hoe? Deze vragen vormen de kern van deze fly-on-the-wall documentaire met het tempo van een thriller.

Navalny

Vrijdag 16 februari 2024

NPO 2, NPO Start en 2Doc.nl 23:15 uur

Over deze documentaire

In augustus 2020 wordt een vliegtuig dat van Siberië naar Moskou reisde, omgeleid naar Omsk omdat een passagier aan boord doodziek wordt. Die passagier is Aleksej Navalny, de felste criticus van Vladimir Poetin, en leider van de Russische oppositie. Navalny wordt naar Duitsland geëvacueerd. Daar bevestigden de Duitse autoriteiten dat Navalny met het zenuwgas Novistjok is vergiftigd. 

Maar hoe is dit gebeurd? En door wie is dit gedaan? Deze vragen vormen de kern van Navalny, een fly-on-the-wall documentaire die zich ontvouwt met het tempo van een thriller. Met deze documentaire bestudeert regisseur Daniel Roher ook Navalny, de man: een mediastrateeg, een politicus die resoluut aandringt op hervormingen en een leider die zich door niets laat schrikken, ook niet door zijn eigen vergiftiging.

Regie: Daniel Roher
Omroep: VPRO

Co-producent: HBO Max en CNN films

Inmiddels is bekend dat de Russische oppositieleider Navalny is veroordeeld tot negen jaar celstraf. Tegelijkertijd heeft hij een enorme achterban en een team van duizenden vrijwilligers achter zich. Hoe is hij tot dit punt gekomen?

1976: Navalny wordt geboren

Op 4 juni wordt Aleksej Navalny wordt geboren. Dit gebeurt in een dorpje genaamd Butyn, dat vlakbij Moskou ligt. Zijn vader is een communicatie-officier voor het Rode Leger. Navalny’s moeder is econoom en trouwe communist.

1986: de kernramp in Tsjernobyl

Op 26 April 1986 mislukt een test in een kerncentrale in Tsjernobyl, op de grens van Wit-Rusland en Oekraïne, dan nog republieken van de Sovjet-Unie. Het leidt tot een kernramp, die de omgeving onbewoonbaar maakt. Een groot deel van de familie van Navalny’s vader woont hier in de buurt en moet ergens anders gaan wonen. Later geeft Navalny’s moeder aan dat deze ramp een grote impact heeft gehad op haar zoon.

1991: de val van de Sovjet-Unie

De Sovjet-Unie houdt op te bestaan nadat een groep communistische hardliners heeft geprobeerd de macht te grijpen en Boris Jeltsin, de president van Rusland, daar een stokje voor heeft gestoken. Een drastische omwenteling volgt: van staatsgeleide economie naar ongeremd kapitalisme.

1993: studeren

Navalny begint aan zijn studie Rechten in Moskou. In 1998 studeert hij af en gaat dan werken als advocaat voor verschillende Russische bedrijven.

1999: politiek actief

Aleksej wordt voor het eerst politiek actief. Hij sluit zich aan bij Jabloko, een sociaal-liberale partij.

2000: President Poetin

Vladimir Poetin, Jeltsins beoogde opvolger, wordt voor het eerst verkozen tot president. Hij wint de verkiezingen met 53 procent van de stemmen. De voormalig geheim agent zal de macht niet meer afstaan, maar dat weet dan nog niemand.

2001: klaar met studeren

Na zijn rechtenstudie doet Navalny een master in Economie. Nadat hij is geslaagd verdient hij zijn geld als aandelenhandelaar.

2005: Navalny organiseert debatten

Nadat Poetin in 2004 is herkozen, richt Navalny een beweging op genaamd Da! (Ja!). De groep organiseert onder andere debatten in bars. Dit gebeurt in een tijd dat er nauwelijks vrijheid is in de media en in het publieke debat. Door deze beweging kunnen jonge Russen met interesse in politiek elkaar ontmoeten.

2007: de strijd tegen corruptie

De Russische advocaat begint met zijn strijd tegen corruptie in Rusland. Hij koopt aandelen in een aantal grote Russische bedrijven, maar komt erachter dat deze bedrijven maar weinig winst uitkeren aan hun aandeelhouders. Ook ziet hij dat de bedrijven enorme bedragen zeggen weg te geven aan goede doelen. Om welke goede doelen dit gaat, wordt niet bekendgemaakt. Hij vermoedt dat er sprake is van fraude.

2008: grote rechtszaken

Navalny speelt zich voor het eerst echt in de kijker voor het grote Russische publiek. Als advocaat richt hij de ‘unie van minderheidsaandeelhouders’ op. Hiermee leidt hij rechtszaken tegen onder andere Gazprom en Transneft, om te zorgen voor meer openheid en aansprakelijkheid voor de grootaandeelhouders van deze bedrijven.

2010: nieuwe stap in de strijd tegen corruptie

Wederom start Navalny een project in zijn strijd tegen corruptie. In 2010 lanceert hij namelijk RosPil, een website waarop hij corruptie in Rusland aan het licht brengt. Op deze website verzamelt hij voorbeelden van corruptie in de aankopen van de Russische staat. Op basis daarvan spannen zijn advocaten rechtszaken aan tegen de staat. Uiteindelijk weten de advocaten van dit project 70 miljard roebel (op dat moment ongeveer 882 miljoen euro) in de Russische staatskas te houden door gewonnen rechtszaken.

2011: eerste keer opgepakt en controversie

De Anti-Corruption Foundation (ACF) wordt door Navalny opgestart. Deze stichting onderzoekt corruptie in de Russische regering. In december wordt Navalny voor het eerst opgepakt, bij een betoging tegen frauduleus verlopen parlementsverkiezingen. Hij wordt veroordeeld tot 15 dagen cel, wat zijn bekendheid aanzienlijk vergroot.

In dit jaar bezoekt Navalny ook een protestbijeenkomst die wordt georganiseerd door extreemrechtse nationalisten. Op deze bijeenkomst worden er racistische leuzen geroepen en doen mensen de nazigroet. Deze gebeurtenis zorgt tot de dag van vandaag voor veel commentaar in de westerse media. Later geeft Navalny aan dat hij een politieke opportunist is,. Hij wil kosten wat het kost een meerderheid bereiken om tegen de corrupte partij van Poetin te vechten.

2013: kandidaat burgemeester Moskou

Navalny’s politieke loopbaan begint echt. Hij stelt zich namelijk kandidaat als burgemeester van Moskou en neemt het op tegen Sergei Sobyanin, die de steun van het Kremlin heeft. Navalny krijgt 27 procent van de stemmen. Het is de eerste keer dat een kandidaat die niet gesteund wordt door het Kremlin een groot deel van de stemmen krijgt.

2015: documentaire Chaika

Het ACF brengt zijn eerste documentaire uit. De documentaire heet Chaika, waarin Yuri Chaika, de openbare aanklager van Rusland, en zijn banden met een Russische bende genaamd Tsapok onder de loep worden genomen. Deze bende is onder andere verantwoordelijk voor een massamoord in het dorpje Kushchyovskaya. Later brengt het ACF meerdere documentaires uit, waarin corruptie onder Russische machthebbers wordt onthuld. Poetins belangrijkste politieke rivaal, Boris Nemtsov, wordt vlak bij het Kremlin doodgeschoten. Later ontdekt onderzoekscollectief Bellingcat dat dezelfde mannen die Navalny in 2020 vergiftigen, Nemtsov tot vlak voor zijn dood hebben geschaduwd.

2016: Navalny wordt presidentskandidaat

In dit jaar maakt Navalny bekend dat hij zich beschikbaar stelt als presidentskandidaat. Hij doet dit als onderdeel van een campagne voor eerlijke verkiezingen. In de eerste vier maanden melden zich al tachtigduizend vrijwilligers, wordt negenendertig miljoen roebel gedoneerd en verzamelt hij driehonderdtachtigduizend handtekeningen.

2017: veroordeeld foor fraude

Navalny wordt veroordeeld voor fraude. De rechtszaak wordt wereldwijd bekritiseerd omdat hij niet eerlijk zou zijn verlopen.

Op 24 December 2017 moeten presidentskandidaten vijfhonderd steunbetuigingen inleveren om zich verkiesbaar te mogen stellen. Navalny heeft er vijftienduizend.

Een dag later wordt bekend gemaakt dat Navalny zich niet verkiesbaar mag stellen vanwege zijn eerdere veroordeling. Hij roept alle Russen op om niet te stemmen bij de eerstvolgende verkiezingen.

Tijdens dit jaar wordt Navalny ook twee keer aangevallen met giftige verf. Zijn hele gezicht krijgt een groene kleur en hij loopt chemische brandwonden op. In de documentaire geeft hij aan dat hij bang was dat hij voor altijd onaantrekkelijk zou zijn. 

2018: protesten en de verkiezing

In januari 2018 vinden er in heel Rusland protesten plaats vanwege de stemstaking. Bij het protest in Moskou loopt Navalny zelf mee. Hij wordt opgepakt.

Op 18 maart 2018 wordt Poetin, geheel in lijn met de verwachtingen, herkozen. Navalny doet tijdens de verkiezingen een livestream waar honderdduizend mensen naar kijken. Hier onthult hij dat dertigduizend waarnemers hebben vastgesteld dat er in ieder geval 10 miljoen stemmen zijn vervalst.

2020: het jaar van de vergiftiging

Op 20 Augustus zakt Navalny in elkaar tijdens een vlucht over Siberië. Zijn team geeft aan dat hij vergiftigd is. De Russische dokters die hem behandelen zeggen geen sporen van gif gevonden te hebben.

Twee dagen later wordt Navalny overgebracht naar een ziekenhuis in Duitsland. Op 2 september vinden de artsen sluitend bewijs dat hij inderdaad vergiftigd is. Het gif dat wordt gevonden is Novichok, een chemisch wapen dat vaker is gebruikt door de Russische geheime dienst om tegenstanders te vergiftigen. Het Kremlin ontkent er iets mee te maken te hebben. Navalny wordt al deze tijd in een kunstmatig coma gehouden, waar hij op 7 september eindelijk uit ontwaakt. Op 22 september, precies een maand na de vergiftiging, wordt hij ontslagen uit het ziekenhuis.

Op 14 december brengen de onderzoekswebsite Bellingcat en The Insider een rapport uit waarin de resultaten staan van een onderzoek over de vergiftiging. Hieruit blijkt dat een team van sluipmoordenaars van de FSB Navalny al jaren volgde.

Navalny en zijn team brengen op 21 december een opname naar buiten, waarin Aleksej een FSB-agent belt, doet alsof hij iemand anders is, en hem vraagt naar de vergiftiging. De agent trapt in de val en bevestigt dat de verdachten die Navalny's team op het spoor was, inderdaad verantwoordelijk zijn voor de aanval op zijn leven. 

28 december: de Russische gevangenisdienst geeft aan dat Navalny diezelfde dag nog terug moet vliegen naar Moskou om zich te melden. Als hij te laat komt, moet hij de gevangenis in. Navalny’s team geeft aan dat dit onmogelijk is; hij is nog aan het herstellen van de vergiftiging.

2021: Navalny wordt gearresteerd

Na een tijd in Duitsland vliegt Navalny op 17 januari terug naar Moskou. Bij aankomst wordt hij onmiddellijk gearresteerd.

Twee dagen nadat Navalny gearresteerd wordt, brengt hij een nieuwe documentaire uit genaamd Putin’s Palace. Hierin wordt duidelijk dat het nieuwe verblijf van Poetin, dat 1,35 miljard euro kostte, is gefinancierd met witgewassen geld. De grootste protesten die Rusland in jaren heeft gezien zijn het gevolg.

In februari van dit jaar wordt Navalny veroordeeld tot tweeëneenhalf jaar cel omdat hij zich niet heeft gemeld tijdens zijn voorwaardelijke vrijlating. Dit was dus op het moment dat hij aan het herstellen was van de vergiftiging.

Vanaf 31 maart gaat hij in hongerstaking om adequate medische behandeling af te dwingen, onder meer omdat hij gevoelverlies in zijn benen heeft. Zijn gezondheid verslechtert snel. Op 23 april, nadat zijn eisen gedeeltelijk zijn ingewilligd, beëindigt Navalny de hongerstaking. Hij herstelt weer.

2022: nieuwe veroordelingen en oorlog Oekraïne

Op 24 februari valt Rusland Oekraïne binnen. Navalny veroordeelt de inval en roept de Russische bevolking op om te protesteren. Ook zegt hij dat Putin zijn tijd aan de macht verkort door de inval.

Op 22 maart wordt Navalny veroordeeld tot negen jaar extra cel. Hij wordt veroordeeld voor fraude. Hij zou namelijk miljoenen euro’s van donateurs achterover hebben gedrukt.

Ondanks zijn gevangenisstraf laat Navalny nog geregeld van zich horen op sociale media. Zijn medewerkers gaan intussen door met het publiceren over corruptie en machtsmisbruik. 

Momenteel wordt Navalny gevangen gehouden in Pokrov, in een van de zwaarste gevangenisen in Rusland. Gevangenen worden psychologisch zwaar gemarteld. Door zijn nieuwe veroordeling op 22 maart, zal hij binnenkort verplaatst worden naar een nog zwaarder beveiligde gevangenis. In deze tweet geeft Navalny aan dat deze gevangenis bekend staat om het verwijderen van de teennagels van gevangenen.

meer over Rusland