Polen staat nu vooral in de belangstelling als land waar miljoenen Oekraïense vluchtelingen een warm welkom vinden. Maar tot voor kort hoorden we vooral berichten over intolerantie en conflicten over de rechtsstaat. Wat is er aan de hand met de Poolse rechtspraak?

Daar komen we zo op. Om te snappen waarom er zo veel tumult is rond de rechters in Polen, moet je eerst de politieke situatie een beetje kennen.

Goed, wat is de politieke situatie in Polen?

Dat kun je niet begrijpen zonder een paar stappen terug in de tijd te doen. In 2015 wint Recht en Rechtvaardigheid, met Jaroslaw Kaczyński aan het hoofd, de parlementsverkiezingen. Deze conservatief-nationalistische partij krijgt 37,58 procent van de stemmen. Iets meer dan een derde, maar in het Poolse kiesstelsel is dat genoeg voor meer dan de helft van de zetels.

Tegelijkertijd gebeurt hetzelfde met de senaat, met 39,99 procent. Een paar maanden eerder heeft Andrzej Duda, de kandidaat van Recht en Rechtvaardigheid, ook al de presidentsverkiezingen nipt gewonnen. Hij is voor 34,76 procent van de Poolse kiezers de eerste keus en verslaat in de tweede ronde met 51,5 procent van de stemmen de zittende president.

R&R (PiS in het Pools) heeft dus met nog geen 4 van de 10 kiezers achter zich de totale controle over de wetgevende en de uitvoerende macht veroverd. En het is een partij met een ijzeren discipline. Wat de leider wil, gebeurt.

Dat waren eerder trouwens twéé leiders: de broers Lech en Jaroslaw Kaczyński, een eeneiige tweeling. In 2001 waren ze medeoprichters van PiS, een partij die meteen groeide als kool.

Hun doel, naar eigen zeggen: een ‘morele revolutie’. In 2005 zou Jaroslaw als leider van de grootste partij premier worden. Maar hij schoof iemand anders naar voren om de kansen van zijn broer bij de presidentsverkiezingen niet te schaden. Want twee vrijwel identieke mannen aan het roer, dat zouden de Polen weleens te veel van het goede kunnen vinden.

Lech won inderdaad en werd president, terwijl Jaroslaw als partijleider de touwtjes in handen bleef houden. De niet-identieke premier vonden ze al snel te eigenwijs en te populair, dus die schoven de broers een klein jaar na de presidentsverkiezingen aan de kant. Polen kreeg alsnog een president en een premier die als twee druppels water op elkaar leken en het overal over eens waren.

Maar de absolute meerderheid hadden ze niet, dus bij het regeren, in een coalitie met twee populistische partijen, moesten ze water bij de wijn doen. En dat paste niet bij de missie die ze nooit onder stoelen of banken hadden gestoken: volledige macht over het staatsapparaat.

De regering viel en nieuwe verkiezingen zorgden dat Jaroslaw in de oppositiebanken belandde. Dus die volledige macht bleef opnieuw buiten bereik.

In 2010 kwam Lech, nog steeds president, om bij een vliegramp in Rusland waarvan de toedracht nog altijd in nevelen is gehuld. Veel andere leden van de politieke en militaire top stierven daar ook bij. Jaroslaw wilde zijn broer opvolgen als president, maar verloor de verkiezingen. Vijf jaar later veroverde zijn partij dus alsnog het presidentschap, én de absolute meerderheid in beide Kamers van het parlement. Eindelijk de volledige macht over Polen? Nee, er stond nog één ding in de weg: de rechterlijke macht.

Ja, en dat was dus de vraag, wat is er aan de hand met de Poolse rechtspraak?

Met alle politieke macht in handen kon de PiS ook de rechterlijke macht naar zich toe trekken, iets wat de partij al lang had voorbereid.

Zoiets gebeurt in meer landen. In de VS investeert de Republikeinse Partij er al tientallen jaren miljoenen in, in Hongarije heeft Victor Orbán het systeem al helemaal naar zijn hand gezet, in Turkije en Rusland is van onafhankelijke rechspraak erg weinig over.

Een van de belangrijkste troeven die dat oplevert: bij onenigheid over verkiezingen hebben rechters het laatste woord. Wil je dat mechanisme in actie zien, dan is de binnenkort uit te zenden documentaire President, over Zimbabwe, een aanrader.

Maar goed, terug naar Polen. In 2017 nam het parlement een serie wetsvoorstellen aan om het rechtssysteem drasstisch te hervormen.

Door de verplichte pensioenleeftijd voor rechters te verlagen, kon de regering veel van hen vervangen door PiS-vriendelijke rechters. Want de Raad voor de Rechtspraak die zulke benoemingen deed, werd compleet vervangen.

Er kwam ook een speciale Tuchtkamer bij het Hooggerechtshof, met leden die door de president werden benoemd. Die kon rechters schorsen.

Intussen werd ook de publieke opinie bewerkt, wat makkelijker werd gemaakt doordat de PiS ook een stevige greep op de media heeft gekregen.

De rechterlijke macht werd afgeschilderd als arrogant en corrupt overblijfsel uit het communistische tijdperk, een instituut dat de wil van het volk dwarsboomde. Daar zou de PiS-regering dus korte metten mee maken.

Kan dat allemaal zomaar?

Zoals je in Judges under pressure kunt zien, verzetten sommige rechters zich fel, maar dat lijkt allemaal weinig uit te halen. Het net van de PiS sluit zich gestaag, ondanks het feit dat dit ingaat tegen de Grondwet en de regels die in de EU gelden.

Uit de film zou je kunnen opmaken dat de Europese Unie weinig weerstand biedt, maar de laatste tijd is dat wat veranderd.

In 2017 startte de Europese Commissie een artikel 7-procedure wegens schending van de rechtsstaat, die in principe zou kunnen leiden tot opschorting van het Poolse stemrecht binnen de ministerraden van de EU.

Dat schoot niet op, onder meer omdat Hongarije in hetzelfde schuitje zat en de landen elkaar de hand boven het hoofd hielden. Er kwamen inbreukprocedures bovenop, en vervolgens een zaak bij het Europees Hof van Justitie. Beetje ingewikkeld allemaal.

De korte versie: in 2021 kwamen er vanuit Europa sancties, zoals een boete van 1 miljoen euro per dag. Het Poolse Hof vergrootte het conflict door te stellen dat de Poolse wetten boven Europees recht zouden gaan - feitelijk een bom onder het EU-lidmaatschap van het land. Waarop de EU besloot de Europese subsidiekraan dicht te draaien, wat Polen vele miljarden zou kosten.

Op 22 februari 2022, nadat Judges under pressure werd gemaakt dus, besloot de hoogste Europese rechter dat dat mag. Dit zou Polen serieus in de problemen kunnen brengen, want het land is de grootste ontvanger van EU-subsidies. 

En nu?

Tja, dat is een interessante vraag. Twee dagen na de uitspraak van de Europese rechtbank viel het Russische leger Oekraïne binnen en kwam er een stroom van miljoenen vluchtelingen op gang. Vooral naar Polen. Die allemaal opvangen is een heel zware opgave. Het is nu de vraag of de EU het een handig moment vindt om Polen financieel af te knijpen. Wordt vervolgd.