Elmar Veerman 23 maart 2022

Met haar vorige documentaire Democrats, in Nederland uitgezonden onder de naam Mugabe and the Democrats waren de Zimbabwaanse autoriteiten niet bepaald blij. Toch wist ze een vervolg te maken, op een moment dat het land vervuld was van hoop op democratische verandering. Met een jonge presidentskandidaat, Nelson Chamisa, om die hoop te belichamen. Het werd een film die haar niet in de koude kleren is gaan zitten, vertelt ze vanuit een zolderkamer in Kopenhagen.

Toen ik je zeven jaar geleden sprak, was je bijna failliet doordat je alles had gegeven voor je film. Hoe zit je er nu bij?
'Nog steeds behoorlijk blut. Maar ik ben blij dat we weer een groot verhaal hebben kunnen maken over een worsteling op weg naar democratie. Deze film is vooral belangrijk omdat er zo veel Zimbabwanen hoop hadden dat na de val van Robert Mugabe, de dictator, er echt een kans was op verandering. Deze presidentsverkiezingen zouden de geboorte van een nieuwe democratie markeren. Dat we hebben kunnen vastleggen hoe de verkiezingen gestolen zijn, is volgens mij heel belangrijk. Ik denk dat de film heel veel impact zal hebben op de politiek in Zimbabwe, als hij daar uitgebracht wordt.'

En gaat dat gebeuren?
'We proberen het. Tot nu toe blijft de censuurcommissie het besluit maar uitstellen. Je weet misschien dat onze eerste film, Democrats, werd verboden, en dat we tweeënhalf jaar lang rechtszaken hebben gevoerd om dat verbod van tafel te krijgen. Uiteindelijk hebben we gewonnen. Bij deze film moet het sneller gaan, want het is belangrijk dat de film uitkomt voor de volgende verkiezingen.'

Wanneer zijn die?
'Dat begint deze maand al, met voorverkiezingen voor de presidentsverkiezing van volgend jaar. Nelson Chamisa doet zeker weer mee, en volgens mij is dat mede te danken aan de tegenwerking van de oude garde, die je ook in de film ziet. Ze hebben de overwinning van hem gestolen, en dat geeft zijn beweging kracht. Er zijn nu veel jonge mensen die zich aansluiten, zich registreren om te stemmen, zeggen dat de maat vol is. En de timing van onze filmrelease kan dus perfect zijn om daarbij aan te sluiten en die beweging te versterken.'

Is die verkiezingsfraude dan iets waar de mensen in Zimbabwe niet van op de hoogte zijn?
'Het is natuurlijk niets nieuws voor het land. Ze zijn het gewend, want zo gaat het al tientallen jaren. En dat leidt tot apathie. Waarom zou je om vier uur ’s morgens opstaan, vijf kilometer lopen en uren in de rij wachten voor een stembureau als je weet dat het eind van het liedje is dat de machthebbers weer niet naar je luisteren? Chamisa is nu een nieuwe beweging gestart die ze toch weer hoop geeft op verandering, op een echte democratie.'

Denk je dat je film zou bijdragen aan die hoop?
'Het is interessant dat je dat zegt, want als we hem in Westerse landen vertonen, wordt hij gezien als, nou ja, een tragedie. Maar in Afrikaanse landen putten ze er wel hoop uit, ja. En die hoop is dat er iemand is zoals Nelson Chamisa, die ondanks alle tegenwerking blijft strijden voor de toekomst. Een jonge democraat met ideeën om het systeem te veranderen. Hij motiveert jonge mensen, die nog nooit hebben mogen stemmen, om mee te doen. Ik denk dat het op zeker moment moeilijk wordt voor de heersende partij om zó veel te frauderen dat ze de overwinning kunnen opeisen.'

Je bent eigenlijk een activist voor democratie in Zimbabwe, hoe is dat zo gekomen?
'Nou, ik ben een activist voor democratie in het algemeen. Ik kom natuurlijk uit een land waar we een oude, redelijk goed functionerende democratie hebben, Denemarken, en ik denk dat we het veel te vanzelfsprekend vinden. We zijn lui geworden. Terwijl democratie iets is dat je moet koesteren, voeden en beschermen.'

Wij hebben hier in Nederland net gemeenteraadsverkiezingen gehad; de helft van de kiesgerechtigden heeft niet gestemd. Geen tijd, geen zin, geen idee.
'Ja, precies dat. Ik moet ook zeggen dat zowel President als Democrats in andere landen verrassend veel herkenning oproepen. President draait nu bijvoorbeeld in Colombia, en het publiek bij een filmfestival zag grote parallellen met hun eigen politieke situatie. En het geldt ook in veel Oost-Europese landen. Daar wordt de film veel voor educatieve doeleinden gebruikt. Om te laten zien: zonder onafhankelijke instituties die vrije en eerlijke verkiezingen garanderen, gaat het niet.'

Dit is wat er gebeurt als je instituties worden gekaapt door de zittende macht?
'Ja, als je verkiezingscommissie gekaapt is, kun je niet verwachten dat de verkiezingen eerlijk verlopen. Brazilië is ook een land waar President veel wordt vertoond. Ze zijn daar bang dat hetzelfde gebeurt. Ik zie dat deze film overal in de wereld weerklank vindt waar de democratie in moeilijkheden zit. Ook bijvoorbeeld in de Verenigde Staten, waar hij op het Sundance Festival zijn première had. Kort daarvoor was het Capitool bestormd.'

En het Hooggerechtshof is gevuld met zeer partijdige rechters, en dus feitelijk in handen van de Republikeinen.
'Ja. Dit komt akelig dichtbij onze werkelijkheid, zeiden kijkers. Het is eigenlijk natuurlijk diep triest dat deze film zo veel weerklank vindt overal. En wat mij heel erg dwarszit: het is allemaal mede mogelijk gemaakt doordat de internationale waarnemers hun taak hebben verzaakt. Misschien door de euforie die er was omdat Mugabe weg was, na 37 jaar. Ze waren niet kritisch genoeg. Toen de verkiezingsuitslag werd vervalst, en de militairen zes mensen doodschoten, kwam de kritiek veel te laat en te zacht.'

'Volgens mij zei de EU zoiets als: het was niet helemaal vrij en eerlijk, maar beter dan niks. Enfin, wat ik wil zeggen is dat ik zeker het gevoel had, als niet-Zimbabwaan, dat wij, de wereldgemeenschap, de Zimbabwanen enorm in de steek hebben gelaten.'

'Dit was de eerste keer in decennia dat er internationale waarnemers waren, het Zimbabwaanse volk vond dat geweldig. Eindelijk een soort neutrale scheidsrechters. Maar toen het ingewikkeld werd, gingen ze er allemaal vandoor met hun Europese paspoort. Lekker weer naar hun comfortabele landen.'

'En het gevaar daarvan is: als je naar Zimbabwe gaat om daar als verkiezingswaarnemer te dienen, maar dat niet goed doet, dan help je Mnangagwa de schijn op te houden.'

Ben je zelf in gevaar geweest bij het filmen? Er zijn mensen doodgeschoten waar je bij stond.
'Ja, uiteraard. Het voelde sowieso niet veilig. We werden getolereerd, maar ik keek wel steeds over m’n schouder. En op 1 augustus 2018 kwamen we letterlijk onder vuur te liggen, toen de militairen met geweld een betoging onderdrukten. We waren die demonstratie aan het filmen, voor het hotel waar de internationale waarnemers hun persconferentie zouden houden, en dat ontaardde in een vreselijke tragische dag. Henrik, mijn cameraman, heeft veel ervaring met filmen in oorlogssituaties en herkende onmiddellijk het geluid. “Ze schieten met scherp”, zei hij, “we moeten hier weg.” Maar toen raakten we elkaar kwijt in de chaos, we renden allebei een andere kant op. Het was een vreselijke dag. Er vlogen kogels en stenen rond, er lagen mensen dood op straat. Zimbabwe heeft een geschiedenis van geweld rond verkiezingen, dat wist ik wel, maar dat het zo uit de hand zou lopen had ik niet verwacht. Mensen die zich verscholen achter bomen, onder auto’s. Ik geloof niet dat iemand dat had verwacht.'

'Maar het was wel een bewuste stap van de machthebbers. Ik denk dat ze zich realiseerden dat er een grote groep boze jongeren was die heel ontzet zouden zijn over het kapen van de verkiezingsuitslag, en dat dit bedoeld was als schot voor de boeg. Een keiharde waarschuwing. Dit was een kleine demonstratie, die echt niet zo had hoeven aflopen. Ze hadden het makkelijk rustig onder controle kunnen krijgen, maar ze besloten met veel geweld in te grijpen. Zeer onnodig. Ik denk dus dat het als signaal aan de hele bevolking bedoeld was: pas op. Als je gaat protesteren, vernietigen we je.'

Wat deed dat met je?
'Het effect kwam later. Toen we de film gingen monteren, en vooral toen we bij de scene over het geweld van 1 augustus kwamen, realiseerde ik me dat het nog in me zat. Het was emotioneel heel zwaar. Het gaf veel stress om er voortdurend mee geconfronteerd te worden. En dat zeg ik terwijl ik hier veilig in Kopenhagen zit, wat het mij deed terwijl ik naar de beelden keek, dus je kunt je voorstellen hoe de mensen in Zimbabwe die erbij gewond zijn geraakt zich voelen. Of mensen die er een familielid verloren.'

Dat kan wel zo zijn, maar dat diskwalificeert jouw ervaringen toch niet?
'Nee, dat is zo, toch voel ik me er soms schuldig over. Dat het mij zo veel deed, terwijl ik veel minder getroffen ben.'

Nou, je mag jezelf ook met mij vergelijken, veilig in Hilversum zonder ooit in zo’n bedreigende situatie gezeten te hebben.
'Ja, dat is ook zo. Het had een stevig effect op me. Nog steeds heb ik er af en toe flashbacks van, en droom ik erover. Wat ik zag en hoorde. En dat monteren, steeds weer geconfronteerd worden met die gebeurtenissen, versterkte dat. Ik denk dat het vooral de geluiden zijn die je lichaam zich herinnert. Ik weet dat ook andere journalisten die erbij waren nu aan PTSS lijden. Maar het gaat nu goed met me, hoor. En ik verheug me op het maken van de volgende film.'