In de VS bekennen jaarlijks vele mensen misdaden die ze in werkelijkheid nooit gepleegd hebben. De Amerikaanse strafpleiter Jane Fisher-Byrialsen houdt zich al jaren met dit fenomeen bezig.
Deskundigen zoeken de verklaring voor dit gedrag bij de verhoortechnieken van de politie, die enorme druk op verdachten uitoefent om tot een bekentenis te komen. Geen enkel ander bewijsstuk weegt zo zwaar door als een bekentenis; ook wanneer deze onder dwang werd afgelegd en de waarheid onrecht aandoet. De Deense regisseur Katrine Philp volgt de Amerikaanse strafpleiter Jane Fisher-Byrialsen, die zich al jaren met dit fenomeen bezighoudt.
Regie: Katrine Philp
Waarom een moord bekennen die je niet hebt gepleegd? 2Doc.nl vroeg het aan Peter van Koppen, emeritus-hoogleraar rechtspsychologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam en Universiteit van Maastricht.
Malou Wagenmaker 6 maart 2022
Opmerking vooraf: in dit artikel wordt verwezen naar hij/hem. Dit kan overal vervangen worden door zij/haar of die/hen/hun.
Welke verhoortechnieken zijn er?
‘In een groot deel van de wereld, zo ook in de Verenigde Staten, is de Reid-techniek dominant. Die is erop gericht dat er zo veel mogelijk bekentenissen komen. Dat levert dus meer ‘echte’ bekentenissen op, maar ook meer valse bekentenissen. Aan de andere kant staat verhoorstructuur PEACE (Planning & Preparation, Engage & Explain, Account, Closure, en Evaluation) die onder andere in Engeland wordt gebruikt. Die techniek is voorgeschreven door voorzitter Juan Méndez van de Verenigde Naties en is veel meer gericht op waarheidsvinding. Bij deze techniek is het idee dat de verhoorder de verdachte zo veel mogelijk laat vertellen en daaruit zoveel mogelijk nuttige informatie verkrijgt. Hoewel deze methode is voorgeschreven, wordt deze minder gebruikt dan men zou willen en zijn politiemensen toch vaak gericht op een bekentenis.'
Prof.dr. Peter van Koppen
Hoe zit dat in Nederland?
‘In Nederland is er een methode die er tussenin zit. Daarbij kunnen meerdere technieken worden gebruikt. Een voorbeeld is het belonen van de verdachte indien hij meer informatie geeft die strookt met de waarheid. De vraag is wel hoe de verhoorder weet wat de waarheid is? Want als je de waarheid al kent, zou je een verhoor niet meer nodig hebben. Dat is het paradoxale van wat ze in Nederland doen. De praktijk is dan ook dat bij ernstige zaken waarbij weinig bewijs is, men de verdachte eindeloos gaat verhoren. Over een moord ben je na een dag wel uitgepraat in een verhoor. Dus als je langer dan één dag gaat verhoren dan ben je alleen nog maar uit op een bekentenis en dat heeft niets meer te maken met waarheidsvinding.’
Tekst loopt door onder fragment
'Als je langer dan één dag gaat verhoren dan ben je alleen nog maar uit op een bekentenis.'
In dit fragment uit 'False Confessions' wordt de Reid-techniek uit de Verenigde Staten besproken.
Waardoor bekennen onschuldige verdachten volgens u?
‘Omdat ze in een situatie geplaatst worden waardoor het lijkt alsof een bekentenis de beste oplossing is. Die situatie kan op verschillende manieren worden gecreëerd.
Je hebt de Guantánamo Bay-methode: waterboarding, nagels uittrekken: martelen. Daar komen allerlei bekentenissen uit. Het nadeel van die manier is dat je op een bepaald moment niet meer weet waarom iemand een bekentenis aflegt. Heeft deze persoon het daadwerkelijk gedaan of wil hij dat je stopt met martelen? Er zijn ook onderzoeken gedaan naar die manier van verhoren, onder andere door het Amerikaanse Congres, waaruit blijkt dat de methode helemaal niets oplevert. Als je iemand dwingt tot een bekentenis, zegt die persoon op een gegeven moment wel wat je wil horen. In Nederland martelen we – voor zo ver bekend – niet. Toch wordt er soms op een agressieve manier verhoord. Dan kan een bekentenis geven de uitweg uit het verhoor zijn.
Scroll naar beneden voor de rest van het interview
'De Alice in Wonderland-methode: iemand wordt geïsoleerd in een cel gezet. Die persoon wordt ‘in beperking’ gezet. Hij mag niets: niet lezen, geen televisie of radio, geen contact met mensen van buitenaf, behalve een advocaat. Die beperkingen hebben natuurlijk een nuttige functie, want iemand die in afzondering zit, kan geen bewijsmateriaal verdoezelen. Het neveneffect is dat de verdachte de weg kan kwijtraken. Dat kan versterkt worden door hem in een koude cel met een dunne deken te zetten. Daardoor zal de verdachte slecht slapen. De situatie kan nog erger worden gemaakt worden door het licht ’s nachts aan en uit te doen of op onregelmatige tijden maaltijden te serveren. Zo zorgt de politie ervoor dat een verdachte slecht slaapt, de weg kwijtraakt en zich ondertussen afvraagt: hoe denkt mijn familie over mij?
Die verdachte wordt dan af en toe naar een ‘gezellige’, warme verhoorkamer gebracht waar twee vriendelijke rechercheurs zitten. Het gebeurt dan vaak dat er iets wordt gezegd zoals: ‘Piet, we weten dat je je niets kan herinneren van die moord, maar we weten ook dat als je een moord hebt gepleegd, dat zo traumatiserend is, dat je dat verdringt. Samen met jou gaan we je geheugen opfrissen.’ Sommige verdachten gaan daar dan in mee. Dan krijg je verhoren waarbij allerlei zaken gesuggereerd worden en verdachten zeggen: ‘Ja, het kan best zijn dat ik het mes tussen zijn ribben heb gestoken…’ Ik zeg niet dat het bij alle zaken gebeurt, maar het komt wel voor. Ook in Nederland.'
Interview gaat verder onder het fragment
'Isolatie, een koude cel en 's nachts het licht aan- en uitdoen, kunnen ervoor zorgen dat een verdachte de weg kwijtraakt.'
In dit fragment uit 'De Villamoord', seizoen 2, aflevering 3 (Joost van Wijk, 2021 KRONCRV) zijn momenten uit het politieverhoor met verdachte Herman Delwig te zien. Paul Acda, advocaat van de zes veroordeelden van de villamoord, en Han Israëls, rechtspsycholoog en schrijver van het boek 'De Arnhemse Villamoord' reflecteren op dit verhoor.
De Mr. Big – methode: hierbij doen agenten zich voor als criminelen om een verdachte een bekentenis te ontlokken. Een mooi voorbeeld is een Nederlandse zaak die net afgehandeld is: Wim S. woont samen met Heidy Goedhart. Op een winteravond is het stel in het dorp ter voorbereiding van carnaval waar Wim op tijd vertrekt om thuis de oppas af te lossen. Een uurtje later vertrekt Heidy ook richting huis. Zij wordt later dood in de achtertuin gevonden. Doodgeslagen. Wim is hoofdverdachte, maar het onderzoek loopt tot niets uit. Een jaar later wordt besloten tot de Mr. Big-methode. Een undercover-agent raakt met opzet bevriend met Wim en zuigt hem in een door de politie-opgezette criminele organisatie. De in geldnood verkerende Wim wordt uiteindelijk in Marbella een baan aangeboden onder voorwaarde dat hij de moord op zijn vrouw bekent – wat hij vervolgens doet.
Deze zaak is doorgeprocedeerd tot aan de Hoge Raad, die grote problemen had met deze methode. En zo is Wim onlangs vrijgesproken door het hof. Als je de reacties hoort, zou je denken dat we deze methode niet meer moeten uitvoeren. Ik hoor echter geluiden dat de politie weer met Mr. Big-operaties bezig is.’
Scroll naar beneden voor de rest van het interview
'Een undercover-agent raakt met opzet bevriend met de verdachte om hem een bekentenis te ontlokken.'
Mogen agenten in Nederland liegen bij een verhoor?
‘Kijk, je kan hele en halve leugens vertellen. Overigens blijkt uit onderzoek dat rechtstreeks liegen niet het effectiefst is, maar dat bluffen beter werkt. Bijvoorbeeld door te benoemen dat je iemands DNA laat onderzoeken in het laboratorium en dat daaruit ongetwijfeld gaat blijken dat iemand schuldig is. ‘Geef het nu maar toe.’ Dit soort blufgedrag zie ik in Nederland met enige regelmaat gebeuren.
Je moet je wel realiseren dat ik het nu steeds heb gehad over bekentenissen die ontstaan door de omgang van politieagenten met verdachten. Maar er zijn natuurlijk allerlei redenen waarom mensen valse bekentenissen afleggen. Bijvoorbeeld: een eerwraakzaak waarbij de jongste uit een gezin naar voren wordt geschoven om te bekennen of een vader bekent voor de moord die zijn zoon pleegde, omdat de vader niet meer lang te leven heeft. En bij vrijwel iedere grote moordzaak komen er gestoorde mensen bij de politie om die moord te bekennen. Daar kan de politie niets aan doen, die mogen hopen dat ze de gekken er tussenuit vissen.’
Films en documentaires over zaken met (mogelijke) valse bekentenissen, zoals 'Making a Murderer' zijn enorm populair. Heeft u een productie die u zou aanraden?
‘Lucia de Berk, de verpleegster die zonder bewijs veroordeeld werd van een reeks moorden en later zonder bewijs weer is vrijgesproken, heeft een boek geschreven over haar proces. Zij geeft een mooie beschrijving van haar verhoor, dat je een klassiek voorbeeld van de Alice in Wonderland-methode zou kunnen noemen. Een voorbeeld van een magistraal gespeeld slecht verhoor zit trouwens in de speelfilm ‘Jagten’ (Thomas Vinterberg, 2012) waarin Mads Mikkelsen een man speelt die onterecht beschuldigd wordt van kindermisbruik. Op verzoek van het schoolhoofd komt een bevriend psycholoog het kind verhoren dat vlak daarvoor de beschuldiging heeft gedaan. Die verhoorder maakt iedere klassieke fout die je maar kan maken in een kinderverhoor. Echt een aanrader om te kijken.’
Still uit 'Making a Murderer' (Netflix)
In dit fragment uit 'De schijn tegen' (2016) van KRONCRV komt Peter van Koppen ook aan het woord. De documentaire doet verslag van het verzoek tot herziening van een moordzaak uit 1996. Advocaat Gert-Jan Knoops spant zich samen met anderen in voor mensen die mogelijk al jaren onschuldig vastzitten. Knoops werkt nauw samen met de projectgroep Gerede Twijfel van hoogleraar rechtspsychologie Peter van Koppen, die samen met een groep criminologie- en rechtenstudenten de zaak uitgebreid opnieuw onderzoekt. Volgens hen zitten er slordigheden in het onderzoek
De redactie van 2Doc.nl verzamelde nog een aantal intrigerende docu's over valse bekentenissen, verhoortechnieken en politie-onderzoeken.
Als Reinier Smit in een decembernacht thuiskomt, blijkt zijn huis in brand te staan. Hij aarzelt niet, gaat naar binnen en redt zijn twee kinderen. Zijn vrouw kan hij niet vinden. Zij wordt later dood aangetroffen in de woning en blijkt te zijn vermoord. Reinier wordt van reddende held hoofdverdachte, maar wordt vrijgesproken wegens gebrek aan bewijs. Toch wordt hij uiteindelijk veroordeeld tot vijftien jaar. Hij houdt vol onschuldig te zijn en streeft naar een nieuw proces.
Regie: Simone de Vries, 2016
Negen mannen beramen in 1998 een grote inbraak in een Arnhemse villa, waarbij de vrouw des huizes in haar slaapkamer wordt doodgeschoten. Een vriendin van haar raakt licht gewond en wordt voor dood achtergelaten. De negen mannen worden enkele maanden later in de kraag gevat en verdwijnen vervolgens vijf tot twaalf jaar achter de tralies.
Regie: Joost van Wijk, 2020 en 2021
Op 4 december 2001 verdwijnt een 37-jarige man op mysterieuze wijze. Vier maanden later wordt hij dood gevonden, in een keurig gedolven graf in het bos. Al snel is Henk Haalboom verdacht: hij zou de man hebben meegelokt en vermoord. In zijn auto wordt DNA van het slachtoffer gevonden. Haalboom krijgt 20 jaar voor de moord en het begraven van het lijk. Hij heeft echter nooit bekend.
Regie: Michiel van Erp, 2015