2Doc Kort:

Rusteloze zielen

VPRO

Tbs-patiënten in de Utrechtse Van der Hoeven Kliniek werken hard aan hun terugkeer naar de maatschappij. Ze nemen deel aan een theaterproject waarin ze geconfronteerd worden met hun demonen. Kunnen ze die achter kunnen laten of zullen ze voor altijd met hen meereizen?

Zoek naar docu’s op thema

Net als ieder ander mens hebben tbs-patiënten dromen en verlangens voor toekomst, maar ook onzekerheden en twijfels. Ze proberen in de tbs-kliniek uit te vinden wie ze willen zijn en hoe ze die betere versie van zichzelf kunnen worden.

Het theaterproject waar ze aan deelnemen helpt daarbij, al levert het ook spanningen op. Spelen de patiënten een rol, of kunnen ze echt veranderen? Het blijft een worsteling om verlokkingen van vroeger te weerstaan en niet terug te vallen in oude patronen.

Om over de drempel naar vrijheid over te kunnen stappen moeten ze vertrouwen hebben in een nieuw begin, ondanks het donkere verleden dat ze met zich meedragen.

Regie: Ingrid Kamerling

Op deze pagina...

DocTalks: in gesprek met regisseur Ingrid Kamerling

In gesprek met regisseur Ingrid Kamerling over de film Rusteloze zielen die in premiere ging op NFF 2020.

Zo is het om toneelles te geven in een tbs kliniek

In gesprek met theaterdocenten Petra van den Brand en Eva Luining

Tekst: Kitty Munnichs

Toneelles in een tbs-kliniek. Dat klinkt misschien vreemd maar toch kan het enorm waardevol zijn voor de patienten. Theaterdocenten Petra van den Brand en Eva Luining weten daar alles van. Zij geven theaterles in de Van der Hoeven tbs-kliniek in Utrecht. In Rusteloze Zielen is te zien hoe zij te werk gaan tijdens repetities voor theaterproject Cohost. Samen brengen ze de patiënten in aanraking met theater en leren hen hoe ze hun palet van emoties kunnen bespelen.

Hoe is het voor hen om in een tbs-kliniek toneelles te geven, is dat anders dan bij een 'normale' theatergroep? En hoe zit het precies met het Cohost-project? 2Doc.nl spreekt met de theaterdocentes.

© Van der Hoeven Kliniek

Eva Luining (links) en Petra van den Brand (rechts)

Wat is jullie rol binnen de Van der Hoeven Kliniek?
Petra: ‘In de kliniek wordt er muziek, dans, beeldende kunst en theater gegeven als vak. In totaal zijn we met tien kunstvakdocenten; Eva en ik zijn daar onderdeel van. Het is alweer mijn twintigste jaar bij de kliniek, Eva gaat nu haar zevende jaar in.’

Jullie geven géén therapie maar toch kan theater onderdeel zijn van de behandeling, las ik. Hoe werkt dat?
Petra: ‘Wij komen echt uit het theatervak en hebben ook gestudeerd op een kunstacademie. Theater kán zeker therapeutisch werken maar wij starten altijd vanuit ambachtelijke didactische technieken die spelenderwijs een spiegel voorhouden. Waardoor de patiënt met zichzelf wordt geconfronteerd en leert.'

Eva: ‘We proberen in de kliniek een samenleving na te bootsen. Sommige mensen zijn nog nooit met kunstonderwijs in aanraking gekomen en kunnen hier voor het eerst ervaren hoe het is om speler of muzikant te zijn. En daarbij kunnen kunstlessen heel goed helpen bij het ontwikkelen van vaardigheden en het stellen van doelen.’

Petra: ‘Vaardigheden als 'kan ik contact maken met anderen?', 'hoe ga ik om met emoties?' of 'hoe komt het over als ik iets tegen een ander zeg?''

‘We proberen in de kliniek een samenleving na te bootsen'

Eva Luining

Waarom kan theaterles patiënten zo goed helpen met hun ontwikkeling denken jullie?
Eva: ‘Bij theater heb je altijd te maken met je eigen buitenkant en binnenkant. Welke kanten heb je allemaal en welke laat je zien? Bij theater is er heel veel vrijheid om dat te onderzoeken, om te experimenteren, om fouten te maken en te lachen, en om bijvoorbeeld te spelen met schaamte. Bij de theaterlessen ontdek en ervaar je al die kanten van jezelf en van anderen.’

Petra: ‘En je kunt ook gewoon gek doen! Veel patiënten houden continu een rem op hun gedrag. In de lessen zie je dat ze losser worden en zo ontdekken ze dat ze best een keertje boos kunnen worden.’

Eva: 'Soms heb je patiënten die bang zijn dat het wordt opgeschreven als zij boos zijn tijdens scènes, dat dan naar behandelaren wordt doorgespeeld. Maar in de les kunnen ze juist oefenen met boosheid: boos zijn en daarna weer rustig worden. Zo ervaren ze dat zij controle hebben over hun emoties en dat het oké is.’

'Theater kan je confronteren met jezelf'

Eva Luining

Tekst gaat verder onder afbeelding

© Van der Hoeven Kliniek

Nu maken jullie een voorstelling vanuit het ‘Cohost-project’ wat houdt dat in?
Petra: ‘Cohost staat voor de gezelschappen waarmee we voor deze productie samen hebben gewerkt: Co, voor de theatergroep Cornerstone uit Los Angeles; Ho, voor Van der Hoeven Kliniek; en St voor amateurtheatergroep Stut uit Utrecht. Het was een samenwerking en uitwisseling waarbij we alle drie een eigen voorstelling maakten. Samen vormen de stukken een drieluik. We zouden hiermee al hebben opgetreden maar door corona is dat niet doorgegaan.'

Eva: ‘Alle groepen geven antwoord op de vraag ‘wie ben ik zonder de ander?’. Wij doen dat aan de hand van de mythe van Echo en Narcissus. We hebben ook veel samengewerkt met de muziek- en beeldend docenten uit de kliniek.’

'En wat ook bijzonder is: voor dit stuk hebben wij samengewerkt met buurtbewoners'

Petra van den Brand

Hoe ging het maken van dit stuk in zijn werk? Mocht bijvoorbeeld iedereen meedoen?
Eva: ‘Ja zeker, het is een project van verbinding. We hebben ook mensen uit andere locaties van de kliniek laten overkomen zodat iedereen kon meedoen. Er was een collega die ging elke week vanaf Amersfoort naar Utrecht met een busje op en neer. Dat is echt uniek.’

Petra: ‘Ook doen er trouwens altijd stafleden mee met de toneelstukken.’

Eva: ‘Ja! Staf doet niet alleen mee vanuit veiligheid, maar het levert ook heel veel op: zij zien de patiënten op een nieuwe manier en de patiënten zien hun staf ook op een andere manier. Ze zien elkaar zoeken; ze zien elkaars onzekerheden en wanneer ze het spannend vinden. Hierdoor krijgen ze een heel andere relatie. Er ontstaat een gelijkwaardigheid die je niet vaak ziet.’

Petra: ‘En wat ook bijzonder is: voor dit stuk hebben wij samengewerkt met buurtbewoners. Dat dit kan, is echt uniek voor de Van der Hoeven Kliniek. In totaal waren er elf buren die meespeelden. Dat wilden wij ook graag aangezien het stuk over identiteit gaat. Tbs komt vrijwel altijd slecht in het nieuws. Wij willen met het stuk als het ware zaadjes planten zodat er zo in de maatschappij een ander beeld van tbs kan groeien.’

Eva: ‘Vaak hebben mensen gevangenisstraf gehad en krijgen daarna tbs. Nu is het tijd om te kijken 'kun je terug naar de maatschappij?' en 'hoe dan?', dat is de “resocialisatie” waarover het altijd gaat. Wij vinden het erg belangrijk dat patiënten in de lessen al in aanraking komen met mensen van buiten. Door mensen van buiten naar binnen te halen, zie je dat de verschillen helemaal niet zo groot zijn. Mensen delen dezelfde angsten en soms ook hetzelfde leed. Zo kunnen de ‘wij’-‘zij’ verhoudingen veranderen.’

Tekst gaat verder onder afbeelding

© Van der Hoeven Kliniek

In de documentaire zie je scènes uit de repetitie. Sommige dingen die daar gebeuren komen waarschijnlijk bij ‘normale’ theatergroepen waarschijnlijk niet voor. Hoe zien jullie die verschillen?
Petra: ‘Eerlijk gezegd zie ik bijna geen verschillen. Contact is het allerbelangrijkste. Ik praat vanuit mezelf, vanuit wie ik ben en hoe ik omga met mensen. In de kliniek is de gedachte dat communicatie veiligheid creëert. Wel is het anders dat je meteen echt duidelijk moet zijn en grenzen moet stellen.’

Eva: ‘En eerlijk zijn! Ik heb weleens gewerkt met een pieper of telefoontje, dat geeft schijnveiligheid. Eerlijke en directe communicatie is zo veel belangrijker dan allerlei protocollen eromheen.’

Petra: ‘Inderdaad. Veiligheid haal je niet uit camera’s of piepers, ik werk ook al jaren zonder. Mensen aanspreken en contact hebben dát is veiligheid. Pas als je dingen van elkaar weet dan kun je elkaar helpen, dat raken we een beetje kwijt in de wereld.’

Wegens corona werden de optredens uitgesteld. Hoe gaat het nu verder?
Petra: ‘Ja, door corona is alles anders. We zijn nu ons toneelstuk weer aan het veranderen. We hebben al op het NFF gestaan, daar hebben we bij de documentaire een aantal scènes gespeeld. Binnenkort is het stuk te zien in de kliniek voor alleen de gemeenschap, en daarna gaan we het land door en kan het publiek de voorstelling echt zien. We gaan dan ook met het publiek in debat over de voorstelling en de film, over wat ze hebben gezien, over wat hen heeft geraakt en over de thema’s van het verhaal: wie zijn wij in contact met de ander? En heb je elkaar nodig om te veranderen?'

NPO Focus over 'TBS'

Bespreking Helmut Boeijen 'Rusteloze zielen'

Een hand speelt met een streng haar. Één enkel oog in een extreme close-up. Het oog zingt. ‘Couldn’t look you in the eye.’ Creep, Radioheads eerste hit. Ook de lippen vallen in. ‘I wish I was special. So fuckin’ special’. Een jonge vrouw, één met de woorden van zanger Thom Yorke. ‘But I’m a creep. I’m a weirdo. What the hell am I doing here?’ Ze wordt afgebroken voordat ze ‘I don’t belong here’ kan zingen.

Lees meer...

Zij is ter beschikking gesteld. Veel meer dan die mond, de hand en dat oog krijgen we niet te zien van haar. ‘Ik ben geen lelijk persoon. Ik zie er wel goed uit’, zegt ze, buiten beeld. ‘Maar soms als ik in de spiegel kijk, zie ik weer helemaal dat verminkte gezicht. En omdat ik ooit eens een keer slachtoffer was, voordat dit allemaal begon in de tbs, ben ik dader geworden.’

De korte documentaire Rusteloze zielen: scènes uit de tbs van Ingrid Kamerling richt zich niet op het dagelijks bestaan van tbs-patiënten, hun leefomstandigheden of het nut van de opgelegde maatregel. Dit is een zinnenprikkelende film over hoe enkele patiënten van de Utrechtse Van der Hoeven Kliniek in het reine willen komen met het verleden en hun leven ten goede proberen te keren. 

Óók, of júist, als ze een verpletterende boodschap hebben gekregen. ‘Je moet je richten op een leven binnen’ kreeg een andere jonge vrouw te horen. ‘Je komt nooit meer buiten.’ Het waren niet eens de stemmen in haar hoofd die spraken. Die haar eerder tot brandstichting hadden aangezet. En die haar nu vertellen dat de theaterdocent haar eigenlijk niet op het podium wil en steeds minder tekst zal geven.

Terwijl ze eigenlijk snakt naar dat spel. ‘Als je lang in tbs zit, word je niet meer aangeraakt. En als we samen spelen, raken we elkaar ook heel veel aan. En dat is gewoon heel fijn.’ En, ook niet onbelangrijk: de stemmen vallen stil. Even. Het geeft haar, en de andere deelnemers aan een theaterproject, wellicht de kans om binnenbrandjes te blussen en een nieuw beter ik te exploreren.

‘In de bajes zit je om wat je gedaan hebt...’, vertelt een doek in Delfts blauw. ‘In de tbs om wat je te doen hebt...’ Het is een opdracht waarmee ieder voor zich worstelt. Kamerling slaat dat proces van heel dichtbij gade en dringt zo door tot het zielenleven van haar personages, terwijl ze hen toch niet nodeloos onder het vergrootglas legt. Een nerveus tappende voet, voortdurend wrijvende vingers en een licht trillende haardos. Impressies uit levens in de pauzestand, die toch niet stil kunnen blijven staan.

Meer korte documentaires meer