Pogingen om de werkelijkheid vast te leggen

Ciska Meister: ‘Alleen al doordat je mensen filmt beïnvloed je hun gedrag. Ze gaan anders praten, hun zelfbewustzijn speelt mee. En daar komt dus bij, dat je als maker je eigen perspectief hebt. Dat heeft invloed op hoe je je film maakt en op de representatie van de persoon, groep of gebeurtenis die je in beeld brengt.’

Meister interviewt in A Place Where Reality Lies een aantal documentairemakers. Sherman de Jesus komt aan het woord over hoe perspectief een rol speelt bij de onderwerpkeuze. Barbara Visser vertelt hoe zij tijdens het maken inhoudelijk voortdurend bijstuurt, afhankelijk van wat er voor haar camera plaatsvindt. En Katharina Smets merkt op dat ze er van nature altijd voor zorgt dat de climax op tweederde van haar verhaal ligt. En dat alleen al structuur geven aan een verhaal een ingreep op de werkelijkheid betekent.

‘Geen eenduidig antwoord, maar het is ook inherent aan het genre documentaire dat er geen duidelijke definitie van is. In de film zegt maker Nandisa Ludidi: “Je kunt alle vragen beantwoord willen hebben, maar dat gaat niet. Je kunt het medium niet veranderen.” Perfectie bestaat niet. Je gaat de realiteit nooit helemaal vangen. Maar we kunnen wel pogingen doen en proberen de realiteit zo eerlijk mogelijk te benaderen. Documentaire is in mijn ogen een kunstvorm, die, in het beste geval, een poging doet om de werkelijkheid vast te leggen.

‘Ik herinner kijkers er ook graag aan, dat docu’s geen non-fictieverslagen van de realiteit zijn. Het zijn ook geen nieuwsitems. Documentaires zijn interpretaties en daarmee perspectieven van waaruit je naar iets kunt kijken. En dat is niet de volledige waarheid.’

Ciska Meister stoort zich geregeld aan Netflix-docuseries waarbij gesuggereerd wordt: dit is de waarheid! ‘De vorm, met die blockbustermuziek, kijkt lekker weg, maar nodigt er niet toe uit zelf na te denken over wat je nou precies ziet. Terwijl het ook hier slechts de perspectieven en belangen betreft van de makers en producenten achter de film. Dat dat de enige waarheid zou zijn is een illusie.’

‘Het gaat me er niet per se om dat je de realiteit zo objectief mogelijk neerzet, maar dat je de kijker deelgenoot maakt van de context waarin de documentaire gemaakt is. Ik vind het mooi als de zelfreflectie van de maker zichtbaar is. Dan kan de kijker vervolgens zelf een mening vormen.’

‘Saeed Taji Farouky is een maker die heel duidelijk zijn perspectief laat zien, hij reflecteert op zijn eigen positie als maker en maakt duidelijk wat zijn persoonlijke band met het onderwerp is.’

In A Place Where Reality Lies zien we een fragment uit Farouky’s documentaire I See the Stars at Noon. De film volgt Abdelfattah, een man uit Marokko die naar Spanje probeert over te steken, zonder papieren. In de scène vraagt hij aan Farouky of hij hem het geld kan geven dat hij nodig heeft voor de overtocht. Abdelfattah beargumenteert: 'Jij profiteert van mij, zonder mij zou je deze documentaire niet kunnen maken. Zonder mij heb je geen film.'

Ciska Meister: ‘Ik vind het heel belangrijk dat hij dat gesprek meeneemt in de film. We worden onderdeel van de onderhandeling. Farouky nodigt de kijker uit om na te denken over de transactionele aard van zijn relatie met Abdelfattah en wat voor verantwoordelijkheid je hebt als maker. Geld is een groot ding. In de documentairewereld is het niet gebruikelijk om mensen die je volgt te betalen, want dat beïnvloedt de situatie: als Farouky het geld geeft, verandert dat de realiteit van Abdelfatta. Tegelijkertijd vraag je wel veel van mensen die je filmt en je geeft maar weinig terug.

'Ik vind het tof dat Farouky de kijker daarin meeneemt en eerlijk daarover is: dit is de context van waaruit deze film gemaakt is. Dat zijn gesprekken die je normaal gesproken niet in documentaires te zien krijgt.’

Ciska Meister: ‘Ik kan de grote filosofische vragen over het medium nu wat beter loslaten. Ik denk dat mijn focus er nu meer op ligt een vertrouwde band op te bouwen met de mensen met wie ik samenwerk. Vooral als het gaat over het representeren van mensen, groepen en thema’s, waarover al een negatieve of verkeerde representatie bestaat. Dat betekent dus ook ervoor zorgen dat je mensen niet “gebruikt” om je film interessanter te maken. Dat mensen zich gezien en gerespecteerd voelen in hun representatie, vind ik belangrijker dan dat ik een heel succesvolle film maak.

'Zelf voelde ik me op filmsets bij andere projecten niet altijd gehoord. Niks ten nadele van mannen, maar in de female/non-binaire/queer setting die ik voor deze film gecreëerd heb voelde ik me heel fijn en veilig. Iedereen had de ruimte om mee te denken, er was wederzijdse interesse, liefde en nieuwsgierigheid.

'Het moet ook leuk zijn om films te maken. Het kan soms zo stressvol zijn, met subsidies en geld en deadlines en wat je allemaal moet organiseren en de productie erachter. Ik wil graag dat het voor iedereen fijn is.’

‘Dit is pas het begin. Ik ben nu met een heel ander soort documentaire bezig, die minder meta is, die niet op het medium reflecteert, maar meer met het onderwerp zelf bezig is. A Place Where Reality Lies beïnvloedt wel de manier waarop ik dit project nu benader. Dus het is een van de eerste bouwstenen van mijn werkwijze.

'Het maken van fijne connecties met de mensen met wie ik werk stel ik dus boven het eindproduct. Ik vind het belangrijk dat mensen zich fijn en veilig voelen. En ook uitgedaagd, maar wel op een veilige manier. Mijn prioriteiten zijn helder door A Place Where Reality Lies en dat kan ik toepassen op het project waar ik nu mee bezig ben.’