Als de documentaire 9/11: Life Under Attack iets overbrengt, is het de ontzetting, angst en chaos bij New Yorkers die de aanslagen op de Twin Towers meemaakten. Hun homevideo’s laten een onuitwisbare indruk achter bij de kijker. Wat zijn de psychische gevolgen geweest voor mensen die in de buurt van de Twin Towers woonden? 2Doc.nl vraagt het professor Michel Dückers.

Michel Dückers is bijzonder hoogleraar Crisis, Veiligheid en Gezondheid. Hij is verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen, ARQ Nationaal Psychotrauma Centrum en Nivel. De focus van zijn research ligt op de gedachtes, emoties en het gedrag van mensen die rampen hebben meegemaakt en bij hoe je als overheid het beste kunt reageren na een ramp.

Wat vond u van de documentaire?
‘Heel indrukwekkend. Ik vind het bijzonder dat je die dag meekrijgt vanuit het perspectief van de toeschouwers. Het begint als een normale dag, een hele zonnige zelfs en ineens boort zich een vliegtuig in een van de Twin Towers. Je ziet eerst het ongeloof bij mensen. Maar naarmate de tijd verstrijkt wordt ook bij hen steeds duidelijker wat er is gebeurd: New York is aangevallen door terroristen. Ik vind het opvallend dat je als kijker de dreiging van dat moment meekrijgt die omstanders gevoeld moeten hebben. Het idee dat alles wat voor hen van waarde was en veilig voelde opeens verdween.’ 

Waar was u toen u het nieuws hoorde van de aanslag op het World Trade Centre?
‘Ik studeerde nog. Ik kwam rond een uur of drie ’s middags uit mijn colleges en zag het op tv. Op de beelden zag ik de strepen nog van de inslag. De tweede inslag heb ik zelfs via livebeelden gezien. Destijds kreeg ik het mee via mediaberichtgeving en journalisten. Deze documentaire laat je zien hoe het was voor mensen die de aanslag met hun eigen ogen zagen gebeuren.’

Wat doet het meemaken van zo’n aanslag met je?
‘Je gevoel van veiligheid raakt ontzettend verstoord. Normaliter denken we dat ons niks zal gebeuren en dat gevoel wordt je afgenomen. Je ziet door de documentaire heen dat mensen hele heftige emoties doormaken, vol van ongeloof en verdriet. Tegelijkertijd helpen mensen elkaar ook in crisissituaties. Er ontstaan rituelen; mensen bieden knuffels aan op straat, doneren hun bloed, maken kleine monumentjes met bloemen en kaarsen en zoeken steun bij elkaar. Daarmee is het ook een hele collectieve gebeurtenis.’

Kun je dan van een collectief trauma spreken?
‘Het is aantrekkelijk om het zo te noemen. Het is zeker een collectieve gebeurtenis, maar om het een collectief trauma te noemen gaat wat ver voor mij. Ik wil vlak na zo’n gebeurtenis nog niet van een trauma spreken. Emotionele reacties als verdriet, woede, concentratie- en slaapproblemen zijn hele normale reacties op een ramp als deze. Pas als iemand echt serieuze gezondheidsproblemen ontwikkelt die het leven beheersen, kun je spreken van een trauma.

Ik wil graag benadrukken dat het overgrote deel van de mensen geen trauma heeft ontwikkeld na 9/11. Het zijn bovendien vaak mensen met bestaande problemen en kwetsbaarheden die verhoogd risico lopen op trauma-gerelateerde klachten. Daardoor is het moeilijk duiden in welke mate die klachten verband houden met de ramp. Tegelijkertijd moet je deze mensen wel serieus nemen, anders ontken je hun behoeftes en realiteit. Daar komt bij dat elke crisis kwetsbaarheden bloot legt die er altijd al waren, maar tot dan toe minder zichtbaar.’

Wat adviseren jullie overheden na een ramp?
‘We maken onderscheid tussen verschillende vormen van zorg. Als eerst heb je de basishulp: zorgen dat mensen een dak boven hun hoofd, voedsel en medicatie hebben. Focus op hereniging met familie. In dit stadium is het belangrijk om een veilige omgeving te creëren. Daarna is het belangrijk om informatie te bieden over de situatie. Zorg dat mensen weten waar ze aan toe zijn, welk gevaar er heerst, waar hun dierbaren zijn en welke emotionele klachten ze kunnen ervaren na een ramp. Vervolgens gaat de focus naar steun bieden. Stel je als overheid en hulpverlener menselijk op, zodat mensen zich gesteund voelen. Neem hun gezondheidsklachten serieus. Houd een vinger aan de pols in de periode na de ramp en spring bij als er bijvoorbeeld financiële problemen ontstaan.

Het belangrijkste wat een overheid daarnaast nog kan doen, is als collectief rituelen organiseren om de ramp te verwerken. 9/11 heeft ons veel kennis opgeleverd over hoe je het best omgaat met crisissituaties. Zo lieten ze in New York een priester, rabbijn en imam samen optreden om op verbindende wijze afkeuring uit te spreken over wat er was gebeurd. Chief Medical Examinar Charles Hirsch liet religieuze autoriteiten rituelen uitvoeren bij de menselijke resten die uit de brokstukken van de Twin Towers werden gehaald. Dit bracht waardigheid in het proces. En tot de dag vandaag staat er nog een enorme koelcel in New York waarboven een grote Amerikaanse vlag hangt waarin ongeïdentificeerde menselijke resten worden bewaard. Op de fundamenten van de weggevaagde torens is een groots monument aangelegd, voorzien van namen van mensen die het leven lieten. Ze zijn in dit opzicht heel plechtig omgegaan met de overledenen.’

Is er een crisis in Nederland geweest die te vergelijken is met 9/11?
‘Als we COVID-19 buiten beschouwing laten: qua schaalgrootte zeker niet. Naar schatting zijn er zo’n 3000 mensen om het leven gekomen die dag in New York. De watersnoodramp van 1953 was onze grootste ramp met 1836 doden, dat is verschrikkelijk. Als het gaat om jouw wereld en naasten die worden aangetast, maakt de schaalgrootte van de ramp niet uit. De emotionele gevolgen zijn hetzelfde.

Toch onderscheidt 9/11 zich van andere rampen. Deze aanslag staat in ons geheugen gegrift omdat er zulke indrukwekkende beelden aan verbonden zijn die we ons allemaal voor de geest kunnen halen. De brandende torens, de mensen die eruit springen en de manier waarop de gebouwen in elkaar storten; het is het maximale resultaat geweest voor mensen met kwade bedoelingen.’