Ze overleefde Auschwitz en wilde een lange tijd niet praten over de traumatische gebeurtenissen die ze had meegemaakt. Jaren later komt het gezin van Femma samen, om te onderzoeken wat er precies is gebeurt en hoe ze samen deze tragische geschiedenis kunnen verwerken. Hoe ga je om met een verleden die je het liefst zou willen uitwissen?
Het leven van Femma Fleijsman-Swaalep is voor een groot deel beïnvloed door Hans Calmeyer, een Duitse jurist die als zogeheten Jodenspecialist van de nazi's leiding gaf binnen de Entscheidungsstelle. Hij noteerde haar onterecht als vol-Joods, waardoor Femma werd gedeporteerd naar Auschwitz.
Regie: Alfred Edelstein
Het verhaal lijkt een boze droom, maar is het waargebeurde relaas van een doodgewoon meisje uit de Amsterdamse Oosterparkbuurt dat in Auschwitz belandt. Vanaf 1941 voeren de Duitsers een verordening in dat iedereen met één of meer Joodse grootouders zich moet melden bij de burgerlijke stand. Niet lang hierna wordt door de nazi’s de Entscheidungsstelle in Den Haag opgericht. Dit landelijke bureau onderzoekt etnische twijfelgevallen onder de Nederlandse Joden. Hebben ze voldoende ‘arisch’ bloed om van deportatie te worden vrijgesteld? Femma komt hiervoor in aanmerking. Ze heeft een katholieke vader die voor Femma een verzoek tot afstel van deportatie indient. Bureauchef Hans Calmeyer wijst het verzoek welbewust af, wat leidt tot deportatie. Femma overleeft de hel van Auschwitz en wordt uiteindelijk weer herenigd met haar ouders in Amsterdam, maar niets is meer hetzelfde. De rechteloosheid en vervolging heeft voor haarzelf en haar latere gezin verstrekkende gevolgen.
Dr. Hans Calmeyer die Femma van zijn veilige ‘Calmeyerlijst’ schrapt, hervat na de oorlog zijn advocatenpraktijk in Osnabrück. In Nederland, Duitsland en Israël wordt de ‘man van de ariseringen’ bestempeld tot mensenredder omdat hij heel veel Joodse Nederlanders zou hebben gered. In 1992 ontvangt hij hiervoor postuum een Yad Vashem-onderscheiding en zo geldt deze Duitser voortaan als ‘rechtvaardige onder de volkeren’. Bovendien wordt er binnenkort in Calmeyers geboorteplaats, Osnabrück, een museum geopend, dat zijn naam zal dragen. Hoe moet dit worden uitgelegd aan Femma en haar nazaten?
Hans Calmeyer
In de documentaire komen moeder Femma Fleijsman en drie van haar kinderen aan het woord en is de Duitse jurist en nationale CDU-politicus Mathias Middelberg te zien, die een uitgebreid onderzoek deed naar Calmeyer. Middelberg is een van de pleitbezorgers van de totstandkoming van het Calmeyer Museum.
Hoe heeft deze geschiedenis zo plaats kunnen vinden en welke gevolgen het heeft gehad voor Femma en haar familie? Een aangrijpend verhaal over volgzaamheid en angst, en over de behoefte om de mythe van ‘de goede nazi’ als feit te presenteren.
Háár verhaal over De Oorlog, de Tweede natuurlijk, ontbrak nog. Femma Fleijsman-Swaalep, ze is inmiddels 92 en bijt al zo’n 75 jaar op haar tong. In Het raadsel van Femma: Prooi van een mensenredder doet de Amsterdamse vrouw tóch nog haar verhaal. Een verhaal dat ze eigenlijk zo snel mogelijk wilde vergeten en dat ze de kinderen, kleinkinderen en achterkleinkinderen die er toch nog zijn gekomen altijd probeerde te besparen.
Toch is de toon die Fleijsman als verteller aanslaat in deze film van Alfred Edelsteen, via een voice-overtekst die is ingesproken door Karin Bloemen, aanslaat opvallend luchtig. Alsof dat verleden, vereeuwigd op het lijf van haar zoon Ron met het Auschwitz-nummer 83018, vooral niet te zwaar mag worden aangezet. ’Bij mijn aankomst in Auschwitz hoefde ik niet te douchen’, vertelt Bloemen bijvoorbeeld. ‘Als je begrijpt wat ik bedoel.’
In het centrale interview van deze boeiende documentaire laat de hoofdpersoon die laconieke ondertoon al snel varen. Als ze vertelt over hoe ze na de hel van het kamp geheel onverwacht thuiskwam en zag hoe haar moeder daarbij bijna bewusteloos raakte bijvoorbeeld. ‘De dokter moest voor haar komen’, vertelt ze, overmand door emoties. ‘Ze kon het maar niet geloven: jij bent toch wel Femma?’
De manier waarop ze aan een gruwelijk lot is ontsnapt is nog altijd gemakkelijk invoelbaar, maar de manier waarop ze überhaupt ‘op transport’ werd gezet is minstens zo opmerkelijk. Daarbij komt de gelauwerde Duitse ‘jodenredder’ Hans Calmeyer in beeld. Op hem leek altijd het parool ‘Wie één leven redt, redt de hele wereld’ van toepassing. Maar zou ‘Wie één leven vernietigt, vernietigt de hele wereld’ eigenlijk niet treffender zijn geweest?