Nacht na nacht naast de dood staan

Een therapeutische nieuwsgierigheid naar de dood

‘Een vreemde mix van angst en fascinatie.’ Zo omschrijft regisseur Nicky Maas het gevoel dat ze overhield aan het sterfproces van haar grootvader, zo’n elf jaar geleden. Het was de eerste keer dat ze de dood van dichtbij meemaakte. ‘En dat maakte ontzettend veel indruk. Ik besefte hoe weinig ik er eigenlijk van wist. Van de lichamelijke verschijnselen, de manieren van afscheid nemen. Het fascineerde me. De dood is zo aanhoudend aanwezig in ons leven, maar toch hebben we de neiging om het te negeren.’

Wat Maas ook bijbleef van de laatste dagen uit haar grootvaders leven, was het idee dat doodgaan iets is wat je uiteindelijk zelf moet doen. ‘En dat vond ik heel beangstigend,’ vertelt ze. ‘Dat riep zo’n sterk gevoel van eenzaamheid bij me op, dat ik er nachtenlang van wakker heb gelegen, overspoeld door moedeloosheid. Uiteindelijk dacht ik: misschien moet ik de dood maar eens wat meer op gaan zoeken, om te kijken wat het nu precies inhoudt.’

Op haar grootvaders sterfbed was een vrouw aanwezig die het waken van mijn familie overnam toen het voor de familie te veel werd. Maas: ‘Toen ze mij over haar werk vertelde, dacht ik: hé, misschien is dat wel wat voor mij. Op die manier een maatschappelijke bijdrage leveren, die tegelijkertijd mijn eigen nieuwsgierigheid naar het sterfproces stilde.’

Aan Janneke had de regisseur een gevaarlijk goede verteller

Het nachtwaken hielp, maar het was nog niet genoeg - er moest ook een film komen. De nachtwaker van haar grootvader had daar geen interesse in, maar Maas kwam al snel in contact met de 72-jarige Janneke van Rees, die veel ervaring had als vrijwilliger in de palliatieve terminale zorg, zowel in het hospice als bij mensen thuis. Zij zag een samenwerking wel zitten.

Maas: ‘Wat me meteen opviel, was dat ze geweldig goed kon vertellen. Gevaarlijk goed, zou je kunnen zeggen. Ik wilde de interviews in eerste instantie alleen met geluid doen, maar omdat haar vertelwijze zó levendig was, leek het als voice-over haast scripted. Vandaar dat ik het belangrijk vond om de interviews ook in beeld te brengen.

Het was zó bizar om te zien hoe ze mentaal kon terugkeren naar de momenten die ze met de stervenden had doorgebracht. De intieme verhalen die ze te horen kreeg, de lichamelijke controle die ze langzaam zag verdwijnen. Ze daalde volledig af naar het moment van sterven.’

Een camera op je sterfbed

Ondanks het feit dat haar ontmoeting met hoofdpersoon Janneke een schot in de roos was, nam het maken van de film meer dan zes jaar in beslag. Het bleek niet makkelijk om cliënten te vinden die gefilmd wilden worden.

In samenwerking met het Landelijk Expertisecentrum Sterven deed de regisseur meerdere oproepen voor personen die ervoor openstonden om gefilmd te worden tijdens het nachtwaken. ‘Ik heb met zóveel instanties gesproken die van alles beloofden, maar uiteindelijk niets meer lieten horen.'

Daarnaast maakte COVID-19 de toegang tot zorginstellingen en slaapkamers een stuk ingewikkelder.  ‘In die periode hebben we maar één waaknacht kunnen filmen. Die cliënt, een stervende man, zei: ‘’Jullie mogen van mij best komen. Corona kan ik er nog wel bij hebben.’’’

Maas: ‘Achteraf denk ik dat ik ook wel naïef ben geweest en te gemakkelijk heb gedacht over het filmen van mensen op hun sterfbed. Tegelijkertijd weet ik dat dat ook wel nodig is om films te maken. Als je vanaf de eerste dag al beren op de weg ziet, kun je beter wat anders gaan doen.’

Of ze zelf een camera naast haar sterfbed zou willen? ‘Poeh, dat kan ik niet zeggen. Ik sta niet voor niets áchter de camera, hè. Als maker weet je wat de kracht van film is, en ik wil graag die controle hebben. Hoe hypocriet dat ook klinkt.’

Gidsend naar het einde

Naast het filmen van nachtwaakscènes, vloog Maas ook met Janneke naar IJsland, om haar vast te leggen in de ronkende geiserrook en dorre, eenzame landschappen die het eiland kent.

Maas: ‘Ik zocht naar een soort tussenlandschap: een gebied dat niet echt te definiëren valt en een zekere leegte met zich meebrengt. In IJsland vond ik, platgezegd, een landschap voor de dood. Daar waar Janneke zich nacht na nacht bevindt. Ik zie haar echt als een gids. Ze pakt je hand vast en blijft bij je tot het laatste moment. Maar wanneer je de overstap moet maken, stopt ze. Het laatste gedeelte doet iedereen zelf.’

Ook in die gidsfunctie keert volgens Maas dat ingewikkelde idee van controle terug. Want schuilt er wellicht ook een persoonlijk motief achter Jannekes maatschappelijke plichtsgevoel? Probeert ze, door de dood van anderen op de voet te volgen, de controle over haar eigen sterfbed krijgen?

In de documentaire zien we veel beelden van vleesproducten en kadavers. Die staan volgens Maas symbool voor onze dubieuze verhouding tot het levenseinde. Hoe men tegelijkertijd de dood kan opzoeken, vermijden en proberen te beteugelen.

Maas: ‘Het feit dat ze samen met haar man jaagt op wilde dieren is ook interessant. Ten slotte zag ze de avond daarvoor nog het leven uit een menselijk lichaam glippen. Hypocriet, kun je dan roepen, maar zelf vond ik het echt fascinerend dat ze dat ook gewoon wilde laten zien. Je zag ook dat ze - gek genoeg - écht geraakt was door het sterven van het door haar man geschoten hert.'

‘Maar de vraag is vervolgens: om wie rouwt ze daar eigenlijk? Om dat beest in dat gras? Of alle cliënten, die intussen ook gestorven zijn? Of gaat het over haar eigen moment van sterven? En het feit dat ze daar eigenlijk toch wel bang voor is, omdat ze nooit zekerheid en controle over dat proces kan hebben.’

Iedereen zou moeten nachtwaken

En toch zit Janneke daar, nacht na nacht langs de bedden van de stervenden. ‘Billen in te smeren, handen vast te houden. Te waken over mensen die soms niemand anders meer hebben. Het helpt haarzelf, maar ook de mensen die ze in hun laatste levensfasen begeleidt. En als de nacht voorbij is, gaat ze haar eigen leven weer vol tegemoet.’

Als het aan Maas lag, zou iedereen het nachtwaken moeten proberen. ‘Al is het maar voor een jaar. Echt waar, het heeft mij in zoveel opzichten geholpen. Naar mijn idee zou onze eigen dood meer zichtbaar en bespreekbaar moeten zijn in onze samenleving. Ik kan niet anders dan heel clichématig stellen dat je de dood nodig hebt om waarde te geven aan het leven.’