‘In China hebben advocaten de status van activist bereikt’

Total Trust is een nieuwe documentaire van Jialing Zhang, de Chinees-Amerikaanse filmmaakster die eerder de veelbesproken documentaire One Child Nation (2019) maakte. Ditmaal volgt ze drie vrouwen die ondanks repressie strijden voor vrijheid en gerechtigheid, voor zichzelf en voor hun familie. Een van hen is journalist en twee hebben een partner die als advocaat werkt.

‘Big Brother’ is continu aanwezig in de levens van de hoofdpersonen en hun families. In de camera’s die voor hun woningen zijn geplaatst, de buren die naar binnen gluren en de neighborhood watches die hun voordeur blokkeren. Het laat zien wat het betekent om een overheid tegen je te hebben die tot het uiterste gaat om je te controleren.

Eva, je volgt de ontwikkelingen rondom staatstoezicht in China al jaren voor onder meer Bureau Buitenland, Trouw en Het Financieele Dagblad. Vertelde deze documentaire je iets nieuws?

‘Ik moest na het zien van de film meteen aan een andere documentaire denken, Hooligan Sparrow uit 2016. Daarin zie je ook hoe een activist genaamd Ye Haiyan constant wordt lastiggevallen, achternagezeten en gemonitord door Chinese autoriteiten.’

‘Wat je in Total Trust ziet, is dat de mate van repressie in drie jaar is uitgebreid. Ook advocaten hebben de status van activist bereikt. Ze worden als net zo gevaarlijk geacht voor de regering en om die reden gedwarsboomd of opgepakt. Wat ik daar als correspondent nog aan kan toevoegen, is dat hetzelfde geldt voor wetenschappers. Men houdt hen niet alleen scherper in de gaten, maar academici nemen zelf ook meer voorzorgsmaatregelen op het gebied van publiceren of praten met de pers.’ 

‘Activisme was in China al jaren niet meer mogelijk. De documentaire toont dat dit nu geldt voor iederéén die burgerrechten wil verdedigen. Dat de Chinese rechtstaat faalt, dat wisten we al, maar je ziet het in Total Trust wel heel goed terug.’

Verbaast het je nog?

‘Wat mij telkens weer verrast, is de mate waarin de regering haar motieven verdoezelt. Repressie uitoefenen is één ding, maar dat de staat daar niet voor uitkomt en telkens weer smoesjes heeft voor het aanscherpen van toezichtsmaatregelen is bizar. COVID, bijvoorbeeld, was drie jaar lang één groot excuus dat overal voor gebruikt kon worden.’

‘In de documentaire zie je bijvoorbeeld dat Zijuan Chen, de vrouw van de opgepakte advocaat Weiping Chang, naar Beijing reist om een rechtszitting van haar man bij te wonen. Bij een wegblokkade wordt ze zo’n twintig uur vastgehouden – precies tot de zitting is afgelopen. COVID wordt daar ook als excuus opgeworpen.’

‘Chinezen denken vaak dat zolang ze zich aan de wet houden, ze niets fout doen en in hun recht staan. Maar je weet in China nooit waar je aan toe bent. Dat is ontzettend frustrerend. En dat maakt dat je alleen maar meer waardering hebt voor de hoofdpersonen uit deze documentaire, die blijven opkomen voor hun rechten.’

De Chinese regering heeft de COVID-pandemie goed gebruikt om het toezicht aan te scherpen. De pandemie speelt op het moment een minder grote rol in onze dagelijkse levens. Hoe zit dat in China?

‘Over de COVID-pandemie mag niet meer over gepraat worden. Er heerst zelfs een censuur op het woord ‘lockdown’.’

Maar ik neem aan dat de mate van staatstoezicht daarmee niet automatisch is afgenomen?

‘Nee, want door COVID is het veel gebruikelijker geworden om als regering inzage te krijgen in bepaalde persoonsgegevens. De Chinese overheid en veiligheidsdiensten hadden natuurlijk altijd al toegang tot bepaalde achterdeurtjes, maar handelen daar nu minder scrupuleus in.’

En daar hebben ze dan ook geen smoesjes meer voor nodig.

‘Het is gewoon een stuk normaler geworden, bijvoorbeeld door veiligheidswetten en gebruik van propaganda. Iedereen wordt bang gemaakt te praten over wat hen bezighoudt. Vertellen wat je echt denkt, is gevaarlijk – of je gesprekspartner nu een buitenlandse journalist is of een buurman. Niemand weet precies waar de grens ligt van wat je wel en niet mag zeggen.’

Dat ‘sociale kredietsysteem’ lijkt daar ook aan bij te dragen. Je ziet in de documentaire dat burgers ‘sociale punten’ kunnen krijgen als ze burgers met afwijkend gedrag in de gaten houden.

‘Ik vind het wel belangrijk om te melden dat er niet zoiets als een nationaal kredietsysteem bestaat, ook al doet de documentaire dat wel zo lijken. Dat is er gewoon niet. In meerdere steden zijn daar plannen voor geweest, maar dat was nergens een succes. Wat er wél bestaat, is een soort BKR-systeem zoals wij dat hier ook hebben. Dat is in China in de laatste jaren nogal uitgebreid omdat er veel niet gedigitaliseerd was, maar voor de rest is dat helemaal niet zo’n gek idee.’

‘Het idee dat je in China punten kan verdienen met het verklikken van je buurvrouw, dat klopt niet. Wat de film volgens mij laat zien, is dat het wel kán. En tijdens de COVID-pandemie zag je dat je mensen inderdaad zo ver kunt krijgen om elkaar constant te surveilleren. Je kunt argwaan digitaliseren en systematiseren.’