Oorlogsslachtoffers uit de anonimiteit

Een drie minuten durend vakantiefilmpje in het Poolse stadje Nasielsk vormt de basis van de aangrijpende documentaire Three Minutes - A Lengthening. Het amateurfilmpje, gemaakt vlak voor de Tweede Wereldoorlog, is het enige bewegende beeldmateriaal van de Joodse inwoners van het stadje. Regisseur Bianca Stigter onderzoekt in haar film welke verhalen in de beelden zitten verscholen.

Ribbens vond het een aangrijpende documentaire. ‘Juist met het besef dat een groot deel van de Joodse gemeenschap in Polen, en dus ook in dit dorpje Nasielsk, korte tijd na de opnames is uitgeroeid. Hoewel een aantal gezichten geïdentificeerd zijn, voelt het heel cru dat we de meerderheid van de personen niet meer kunnen achterhalen. Het brengt de vreselijke effectiviteit van de Holocaust in beeld. Ik vind dat een confronterende bevinding.’

De destijds zeldzame combinatie van kleur en bewegend beeld brengt de kijker volgens Ribbens dichterbij de geschiedenis dan zwart-witfoto’s uit de Tweede Wereldoorlog. ‘Als we kijken naar het hedendaags beeldgebruik is het voor ons vanzelfsprekend en gemakkelijk om dit soort beelden te maken en te zien. Dit verklaart voor mij de aansprekendheid van dit soort beelden.’

Ribbens: ‘De kleurenbeelden wekken de suggestie dat je dichterbij de geschiedenis kan komen. Mij viel daarbij de levendigheid op. Je ziet mensen lopen en je ziet hun gezichtsuitdrukking veranderen. Juist door die kleine details krijg je een indruk hoe mensen functioneerden. Ook weten we wat in die tijd betekenisvol was. Op een hele gewone, basale manier.’

Ribbens onderneemt met het project Image Lab een vergelijkbare zoektocht als Stigter in deze film. Waarom vindt hij het onderzoeken van dit soort beelden belangrijk? ‘In archieven liggen veel foto’s van mensen met een Jodenster. Vaak hebben we geen idee wie erop staat afgebeeld. Met dit project willen we deze mensen uit de anonimiteit halen. Met een naam bij een foto stel je historici, nabestaanden of buurtgenoten in staat om hun leven verder in kaart heb brengen. Wat was hun beroep? Wat waren hun hobby’s? We kunnen niet alles achterhalen, maar het geeft wel de mogelijkheid om mensen beter tot hun recht te laten komen.’

Pas na het uitbrengen van de film is er een gedenkplek gekomen waar de beelden zijn geschoten, met foto’s van mensen uit de film. Ribbens: ‘Je mag er eigenlijk van uitgaan dat er in de meeste Poolse dorpen en steden waar Joden hebben gewoond, geen enkele concrete markering meer is die überhaupt doet denken aan de eeuwenlange Joodse aanwezigheid. Ook dat onderstreept de grondigheid van de uitroeiing door de nazi’s.’

Het zegt volgens de onderzoeker ook iets over het gebrek aan interesse van Poolse inwoners in de Tweede Wereldoorlog. ‘Die is vaak niet primair gericht op de lotgevallen van Joodse inwoners. Het is een nagenoeg onzichtbare geschiedenis. Ik hoop dat juist zo’n film als deze dit meer onder de aandacht kan brengen. Ik begrijp dat Nasielsk na de oorlog een monogame, katholieke gemeenschap is geworden. Een wezenlijk deel van de gemeenschap, bijna de helft van de inwoners uit zo’n stadje, is verdwenen. Dat zoiets kan gebeuren. Deze drastische gebeurtenissen verdienen het niet om in de vergetelheid te raken.’