‘De publieke, collectieve beelden die in Nederland bestaan zijn enigszins beïnvloed door de Amerikaanse media, simpelweg omdat we in Nederland ook Amerikaanse producties kijken,' vertelt historicus Alex Bakker, die zelf vijfentwintig jaar geleden in transitie ging. Hij schreef het boek Transgender in Nederland: een buitengewone geschiedenis (2018) en deed research voor documentaires over trans personen, zoals Transit Havana en I Am A Woman Now.

'In de VS heeft het onderwerp transgender de afgelopen decennia vooral in een verdomhoekje gezeten. In de jaren zestig was het clichébeeld dat trans personen "psychopathische moordenaars" waren,' vervolgt Bakker. 'Een klassiek voorbeeld daarvan is de film Psycho.'

In deze horrorklassieker van Alfred Hitchcock uit 1960 verkleedt het moordende hoofdpersonage Norman Bates zich als zijn moeder. Ook verwijst Bakker naar de speelfilm Dressed to Kill (1980) waarin een trans vrouw andere vrouwen vermoordt.

'In televisieshows, denk bijvoorbeeld aan The Jerry Springer Show (1991) werden trans personen heel makkelijk belachelijk gemaakt: het waren verklede mannen of oversekste prostituees. En je zag vooral trans vrouwen op televisie, nauwelijks trans mannen.'

Wanneer het over documentaires gaat, noemt Bakker de recente Amerikaanse Netflix-serie Disclosure (2020). ‘Zeker de moeite waard om te kijken, maar het beeld van hoe trans personen gerepresenteerd worden in Disclosure is voor zo’n negentig procent negatief. Het gaat veel over de stigmatisering in de Amerikaanse media. In Nederland ligt dat wat genuanceerder,’ vertelt de historicus: ‘In Nederland heeft televisie juist ook een heel emancipatorische rol gespeeld.’

In de jaren vijftig en zestig was de representatie van trans personen in Nederland vaak gekoppeld aan de seksindustrie, het ‘extravagante’ of ‘psychotische’, schetst Bakker. Dat veranderde langzaam vanaf de jaren zeventig, maar er was dat decennium vooral weinig op tv over dit onderwerp.

‘De eerste keer dat er op televisie met een trans man werd gesproken was in het praatprogramma Een Klein Uur "U" (1971) van Koos Postema. Daar zijn de banden helaas niet van bewaard.’

Vanaf de jaren tachtig treedt een verschuiving op. ‘De focus ligt vanaf dan meer op de "gewone" mens en hoe moeilijk trans mensen het hebben in de maatschappij’, vertelt Bakker.

‘Publieke omroepen als de VARA, IKON en NCRV nemen in die periode de taak op zich om op maatschappelijk verantwoorde manier minderheden te emanciperen. Media behandelen vragen als: wat gebeurt er na de transitie met iemand? Word je ooit wel echt geaccepteerd door de samenleving?’

De talkshows van Sonja Barend zijn volgens Bakker het beste voorbeeld van de emancipatorische rol van media bij het representeren van trans personen. Vanaf 1981 ontvangt zij meermaals trans personen aan haar talkshowtafel.

Wat volgens Bakker opvalt is hoe onbekend het onderwerp transgender op dat moment nog is. ‘Mensen moeten nog helemaal uitleggen wat het is en hoe moeilijk het is. Er is vaak, naast de trans persoon, een deskundige – een dokter of psycholoog – aanwezig. Het beeld van hoe het destijds was om als trans persoon te leven is op dat moment erg somber. De verhalen op televisie waren heel duidelijk een roep om begrip van de rest van de samenleving.’

‘In de jaren negentig merk je dat de zwaarte er wat af gaat. Er is meer aandacht voor het geluk van de mensen. Het beeld wordt iets optimistischer en het gaat minder over primaire dingen als "wat is het" en "hoe werkt het",' vertelt Bakker.

Tekst gaat verder onder de fragmenten

In 1992 verschijnt de documentaire Veranderen van regisseur Ireen van Ditshuyzen die volgens Bakker ook impact heeft gehad: ‘In deze film gaat het over trans zijn op de werkvloer. Het gaat in die periode ook meer over de omgeving. Hoe is het voor partners en kinderen als iemand trans is?’

Op de vraag hoe Alex Bakker vindt dat het nu gaat met de emancipatie van trans personen zegt hij: ‘Ik vind dat lastig te duiden, want als historicus kijk ik naar de grote lijnen. Vijfentwintig jaar geleden ben ik zelf in transitie gegaan, vergeleken met toen vind ik dat het beduidend beter gaat en ben ik stomverbaasd hoeveel aandacht er nu voor is. Dat betekent natuurlijk niet dat er helemaal geen negatieve beeldvorming meer is, maar doordat het steeds vaker in beeld is, wordt het wel steeds meer als ‘gewoon’ ervaren door de maatschappij. Vroeger was er eens per jaar iets op tv. Dat is niet te vergelijken met nu. Een heel belangrijke verschuiving in de beeldvorming is dat trans personen vroeger als "zielig" werden neergezet en nu als "trots".'