De in 1944 gefusilleerde verzetsstrijder Johannes Post groeide in naoorlogs Nederland uit tot een mythische figuur. Dat ging ten koste van zijn vrouw en (kinds)kinderen, blijkt uit Geertjan Lassches documentaire De erfenis van een verzetsheld.

‘Hij liet zich kennen als een hardwerkende, intelligente, non-conformistische en zeer principiële persoonlijkheid, die het avontuur niet schuwde.’ Aldus het Biografisch Woordenboek van Nederland over de gereformeerde verzetsstrijder Johannes Post (1907-1944). Hij hielp Joden onderduiken, vervalste persoonsbewijzen, pleegde overvallen op distributiekantoren en gaf leiding aan de Landelijke Knokploegen.

Dat hij ‘het avontuur niet schuwde’ kun je ook lezen als: nam onnodig risico’s. In elk geval werd Johannes Post in juli 1944 opgepakt, in de duinen bij Overveen gefusilleerd en na de oorlog tot een mythe bevorderd. Binnenshuis werd er na de oorlog door zijn vrouw en acht kinderen gezwegen over de gezamenlijke oorlogstrauma’s. Over wat hun goeddeels afwezige vader feitelijk voor hen betekende, hoe moeder zich voor hem wegcijferde en zij her en der in het land bij gastouders ondergedoken zaten vertellen ze alsnog in de indringende documentaire De erfenis van een verzetsheld van Geertjan Lassche, die ook klein- en achterkleinkinderen sprekend opvoert.

Uit hun palet van stemmen en soms uiteenlopende meningen blijkt welke prijs is betaald voor de heldenstatus van hun vader en grootvader. Lassche laat hen bij toerbeurt vertellen in het gereconstrueerde keukenvertrek van de ouderlijke woning, waarbij zich geleidelijk aan de donkere schaduw aftekent die Johannes Post over twee en zelfs drie generaties laat vallen. De gesprekken aan de keukentafel worden afgewisseld met re-enactment, hallucinerende beelden in zwart-wit waarin Post wordt gearresteerd, verwond en gemarteld en ten slotte met twaalf anderen in de duinen wordt gefusilleerd. De erfenis van een verzetsheld gaat over de keerzijde van een blinkende medaille. 'Wij kwamen op de tweede plaats,’ zegt een van zijn kinderen, 'Hoe heeft hij ons in de steek kunnen laten?’ een ander.

'Anne de Vries heeft van Johannes een geromantiseerde versie gemaakt, volop gesteund door de gereformeerde achterban. Ik wilde daar niet weer aan meedoen.'

Invulkunde

Aanvankelijk had Geertjan Lassche, gereformeerd opgevoed en blijkens zijn documentaires (waaronder Mannenbroeders van Kootjebroek en Vreemdelingen en bijwoners) vertrouwd met orthodoxe milieus, geen trek in een film over Post. ‘In de regio waar ik vandaan kom is de oorlog nog steeds belangrijk. Maar ik voelde weerzin omdat het onderwerp me te makkelijk werd aangereikt.’

Thuis stond De levensroman van Johannes Post in de kast, van kinderboekenschrijver Anne de Vries. ‘Mij is vroeger veel verteld waarvan ik nu denk: ik had graag zelf een mening willen vormen. De Vries heeft van Johannes een geromantiseerde versie gemaakt, volop gesteund door de gereformeerde achterban. Ik wilde daar niet weer aan meedoen. Dat boek is mij destijds in de maag gesplitst, en velen met mij. Maar ik houd niet van invulkunde en mistgordijnen. Toen ben ik toch alles gaan lezen en werd geraakt door de tragiek van Thea, de Joodse koerierster met wie Johannes samenwerkte en die in Auschwitz is vergast. Ook las ik dat Johannes’ kinderen in de pers lieten merken dat ze leden onder het bestaande heldenbeeld van hun vader.’

Nadat plannen voor een speelfilm, en daarmee onvermijdelijke romantisering, waren opgegeven, was Lassche terug bij af: ‘Wat kunnen we anno 2019 nog over die oorlog vertellen? Barbara Truyen, hoofd Documentaire VPRO, reikte de sleutel aan: hoe wordt de oorlog nu ervaren en hoe wordt het verhaal doorverteld?’ Toen kwamen de vier generaties Post in beeld. ‘Ik begon met de mensen die Johannes nog steeds als een eendimensionale held zien en nog veel meer straten naar hem willen vernoemen. Daar kan ik als journalist en documentairemaker niks mee, ze zitten dan ook niet in de film. Wel Johannes’ kinderen die getuigen hoe het voor hen écht is geweest. Het verbaasde me hoe ze elk een ander overlevingsmechanisme hadden en hun verhaal doorgaven aan hún kinderen. Het werd zodoende een ingewikkelde klus.’

'Ik denk dat Johannes grenzeloze ambities had.'

Mens en mythe

Ook de re-enactment was bewerkelijk. ‘Alles wat je ziet is gebaseerd op journalistieke bronnen. Ondanks dat er maar weinig feitelijks bekend is, heb ik de gang van zaken zo nauwkeurig mogelijk gereconstrueerd. Johannes is gearresteerd door Willy Lages, het hoofd van de Sicherheitspolizei, en Post zou daarbij zelfs nog op hem hebben geschoten. Volgens een bewaker kwam hij gewond in de gevangenis, waar hij is gemarteld en nog maar half bij bewustzijn was. Vandaar die hallucinerende beelden in de film.

Het moest zo feitelijk en gedetailleerd omdat de film ook over de prijs van mythologisering gaat. Ik heb Johannes zeker niet willen ontheiligen, maar wel weer mens willen laten worden. Ook omdat het de wens is van zijn familie. Ik denk dat Johannes grenzeloze ambities had. Hij hoopte bijvoorbeeld op een burgemeesterspost na de oorlog. Eigenlijk ging het goed tot het moment dat hij voor de eerste keer werd gearresteerd, samen met zijn Joodse koerierster. Hij heeft – voor zover bekend – niet zelf iemand doodgeschoten maar nam als leider wel de verantwoordelijkheid op zich voor gewapende acties met dodelijke afloop.’

Op zijn grafschrift staat ‘God vergist zich niet’. Wist Post zich een soort werktuig in een groter verhaal? Geertjan Lassche: ‘Dat ambivalente hoort bij de gereformeerden. Kijk naar de huidige gereformeerde voormannen; ze zijn even nederig als ambitieus. Ze zijn godvruchtig maar bekleden ook graag een machtspositie in de wereld.’

Dit artikel verscheen eerder in de VPRO Gids, in de uitgave van 27 april t/m 3 mei 2019. De schrijver van het artikel is Maarten van Bracht.