In de loop van de twintigste eeuw hebben er verschillende sociale experimenten plaatsgevonden die bekendheid kregen door de soms bedenkelijke ethische grondslag, maar ook door de opmerkelijke uitkomsten die zij lieten zien.

Ghost Hunting

In de documentaire ‘Ghost Hunting’ start filmmaker Raed Andoni een sociaal experiment waarbij hij Palestijnse ex-gevangenen een Israëlisch cellencomplex tot in het kleinste detail laat nabouwen. Vervolgens vraagt hij hen de rol van gevangene of bewaker te spelen. Tijdens deze exercitie komen de vaak traumatische herinneringen aan hun gevangenschap in volle omvang bij hen naar boven. Sommigen van hen dreigen zich teveel te laten meeslepen in de rol die zij spelen. Andoni kreeg behalve lof dan ook de nodige kritiek op deze werkwijze. Hij zou volgens sommigen op een onverantwoorde manier omgaan met de trauma’s van zijn hoofdpersonen louter en alleen om een spectaculaire film te kunnen maken.

© Les Films de Zayna / UDI

De experimenten van Milgram - Hoe ver ga je in het volgen van de autoriteiten?

Het ‘Milgram experiment’ was een serie experimenten uit het begin van de jaren ‘60 waarbij psycholoog Stanley Milgram de bereidheid tot gehoorzaamheid aan gezag of autoriteiten onderzocht. De opzet van het beroemde experiment was als volgt:

De deelnemers waren in de veronderstelling dat zij deelnamen aan een proef die de invloed van straffen tijdens het leren moest onderzoeken. Deelnemers kregen door middel van loting ofwel de rol van leraar, ofwel die van leerling toebedeeld. In werkelijkheid kreeg elke deelnemer aan het experiment de rol van leraar toebedeeld en werd de rol van leerling door acteurs gespeeld die in het complot zaten. De leraar las diverse woordparen op die de leerling moest onthouden. Vervolgens werd één van deze woorden opgenoemd waarna de leerling het bijbehorende woord moest geven. Maakte hij hierbij een fout, dan was het de taak van de leraar (tevens de enige echte deelnemer aan het experiment) om de leerling te straffen door middel van het toedienen van een elektrische schok. Bij elk onjuist antwoord werd het voltage verhoogd.

De leraar zat afgescheiden van de leerling en kon deze niet zien maar wel horen. De leraar die de schokken moest uitdelen werd in zijn kamer begeleid door de persoon die het experiment leidde. Vanaf een bepaald voltage begon de leerling te schreeuwen van de pijn en op de muur te slaan. Wanneer de leraar zijn bedenkingen uitsprak over de door hem toegediende schokken werd hij door de begeleider gedecideerd aangemoedigd toch vooral door te gaan met het experiment. Nadat de leerling telkens vanaf een bepaald moment begon te klagen over zijn hart bleef het gedurende de rest van het experiment vanuit zijn kant stil. Uiteraard was er in werkelijkheid geen sprake van daadwerkelijke elektrische schokken maar de deelnemers waren hier niet van op de hoogte. Zij dachten dat de schokken daadwerkelijk werden toegediend.

© wikimedia commons / milgram experiment

Vantevoren was de verwachting dat slechts een klein gedeelte van de deelnemers ondanks de pijnkreten door zou gaan met het uitdelen van schokken tot het maximale voltage van 450V. In het experiment van Milgram voltooide echter 65% van de proefpersonen het proces tot aan de maximale schok. Hoewel veel van de deelnemers hun ongemakkelijkheid hierbij lieten blijken, gehoorzaamden zij de autoriteit van de experimentleider in grote mate.

Milgram zag in het experiment bewijs voor zijn stelling dat mensen onder invloed van een autoriteit zichzelf niet verantwoordelijk houden voor hun daden. Ze kunnen in een toestand van gedachteloze gehoorzaamheid komen. Hij noemde dit als een van de redenen waarom zoveel mensen gedurende het bewind van Adolf Hitler de bevelen van de nazi’s hebben opgevolgd. De conclusies van Milgram zijn, evenals zijn methode, na de publicatie ervan door veel wetenschappers bekritiseerd. Zo zou er in plaats van blinde gehoorzaamheid eerder sprake zijn van een vorm van identificatie met de experimentleider. Mensen geloven over het algemeen dat als wetenschappers of experts hen iets vertellen dit waarschijnlijk ook wel zo is, zelfs als ze hier zelf aan twijfelen.

De Derde Golf - Een escalerende scholierenbeweging

In 1967 startte de Amerikaanse geschiedenisleraar Ron Jones een experiment waarmee hij zijn leerlingen duidelijk wilde maken hoe de nazi’s gedurende de jaren ’30 aan de macht hebben kunnen komen. Tijdens de lessen over de Tweede Wereldoorlog konden zijn leerlingen niet begrijpen waarom een groot gedeelte van het Duitse volk de opkomst van de nazi’s had gesteund.

Jones richtte in de klas een groep op waarbij orde en discipline belangrijke kernpunten vormden. De leerlingen werden aangespoord zich gedisciplineerd te gedragen en hen werd voorgehouden dat deze groep grote mogelijkheden in zich droeg. Het groepsgevoel binnen de groep werd aangewakkerd en er werd een bijbehorende groet bedacht die de leerlingen ook buiten de les naar elkaar moesten maken. Na enkele dagen sloten zich steeds meer leerlingen van buiten deze klas aan bij de beweging die ‘De Derde Golf’ genoemd werd. Uiteindelijk bestond de groep uit ruim 200 leerlingen.

 

Na enkele dagen dreigde het experiment uit de hand te lopen. Leerlingen die niet tot de groep behoorden werd de toegang tot leslokalen geweigerd door leden van De Derde Golf en er werden meldingen gemaakt bij Jones van leden die zich niet aan de regels hielden. Jones schrok zo van het fanatisme dat zich onder de leden van de groep ontwikkelde dat hij besloot het experiment na de vierde dag af te breken. Op dag vijf verzamelde hij alle leden om hen vervolgens te confronteren met het feit dat zij onderdeel waren geweest van een experiment over fascisme. Hij hield hen een spiegel voor over wat er de afgelopen dagen met hen was gebeurd en vertoonde vervolgens een film over het naziregime.

Ook dit experiment leidde tot de nodige controverse vanwege de beperkte mate waarin de leerlingen vantevoren werden ingelicht over hun deelname aan dit experiment. Toch wordt het resultaat van het experiment nog regelmatig aangehaald, bijvoorbeeld in geschiedenislessen over het naziregime. Over het experiment verscheen in 2010 een documentaire, genaamd Lesson Plan, over dit experiment waarbij betrokkenen terugkijken op deze gebeurtenissen. Ook verscheen er in Duitsland een gedramatiseerde film, Die Welle, die geïnspireerd werd door de gebeurtenissen rondom De Derde Golf.

Stanford gevangenisexperiment - De verleiding tot machtsmisbruik

Het experiment dat wellicht het meeste aansluit bij de documentaire van Raed Andoni is het sociale experiment dat in 1971 plaatsvond in de kelders van de Stanford-universiteit. Het experiment werd opgezet door de Amerikaanse psycholoog Philip Zimbardo. Hij probeerde aan te tonen dat je mensen vrijwel alles kunt laten doen als je voor de juiste sociale omstandigheden zorgt.

Bij het experiment werden studenten willekeurig in twee groepen opgedeeld. Een groep moest de rol van bewaker spelen, de andere groep die van gevangene. De bewakers kregen een uniform aan en de opdracht om de orde te bewaken. Naarmate het experiment langer duurde gingen de studenten zich steeds meer gedragen naar hun rol. De bewakers kregen van de experimentleiders verschillende opdrachten mee over hoe zij met de gevangen om moesten gaan. Sommigen van hen begonnen er genoegen uit te halen om de gevangenen te vernederen door middel van zelf verzonnen straffen.

© Stanford University / Stanford gevangenis experiment

Hoe langer het experiment duurde hoe onderdaniger de gevangenen werden en hoe meer de bewakers in de verleiding kwamen hun macht te misbruiken. Ook de experimentleiders lieten zich steeds meer meeslepen door het experiment. Pas toen een waarnemer van buiten vragen begon te stellen over of hier geen ethische grenzen overschreden werden kwam ook Zimbardo pas tot inkeer. Al na zes dagen werd het experiment, dat eigenlijk twee weken zou moeten duren, voortijdig afgebroken.

Ook na dít experiment barstte een stroom van kritiek los op de wijze waarop deze proef was uitgevoerd. Ditmaal waren het ook verschillende deelnemers die zich na afloop beklaagden over de manier waarop zij in dit onderzoek werden meegesleept. Het experiment werd meermaals verfilmd (The Experiment) en ook werd geprobeerd om het experiment in een reality-tv-programma bij de BBC te herhalen in de hoop er een wetenschappelijke conclusie aan te kunnen verbinden. Het experiment op tv had echter een hele andere uitwerking dan de oorspronkelijke test. Hier ontstond namelijk juist een hele gemoedelijke en solidaire sfeer tussen bewakers en gevangenen. Het gevolg hiervan was een vrij saai tv-programma. Toch houdt het Stanford-gevangenisexperiment de gemoederen nog tot op de dag van vandaag bezig.

Het Stanford-experiment blijft ook ruim 40 jaar later de gemoederen nog bezighouden