Justus Uitermark: "De geest is uit de fles"

Vijf jaar geleden stak de Tunesische straatverkoper Mohammed Bouazizi zichzelf in brand, uit protest tegen onder meer ongelijke machtsverhoudingen en corruptie. Dit incident vormde het startsein voor een golf aan protesten en revoluties in verschillende landen in het Midden Oosten.
Vijf jaar later is er veel veranderd. Onaantastbaar lijkende regimes zijn omver geworpen en het conflict nam wereldwijde vormen aan. Om van een concreet einde aan de beweging in zijn geheel te spreken blijkt echter lastig.

Egypte

Hoewel dictator Mubarak in 2011 is afgezet, is de huidige macht in Egypte opnieuw in handen van het leger, dit keer onder leiding van Al-Sisi (VPRO Buitenland, 2014). Twee weken na de val van het totalitaire machtsregime van Ben Ali in Tunesië kwam het verzet in Egypte in opmars, met het Tahrir-plein als middelpunt voor demonstraties. Een relatief kleine groep mensen breidde zich binnen korte tijd uit tot een bijzonder omvangrijke protestbeweging. Waarom durfde men zich juist op dit moment tegen de dertig jaar heersende politieke macht te keren? Ook Mubaraks reactie in de vorm van grof geweld hield het protest niet tegen. Waar kwam het vrij plotselinge en publieke strijdvuur in de hoofden van Egyptenaren vandaan?
Socioloog en expert op het gebied van sociale bewegingen Justus Uitermark legt aan de hand van de documentaire “Tahrir 2011” uit hoe deze maatschappelijke omwenteling heeft kunnen plaatsvinden.

Lees hier een artikel van het NRC over een jaar na het uitbreken van de Arabische Lente

- Een analyse van de Arabische lente en "Tahrir 2011" door Justus Uitermark

Sociale bewegingen transformeren emoties

Volgens Uitermark is er bij dergelijke sociale bewegingen in de eerste plaats sprake van een bepaalde kerngroep: “Homoseksuelen bijvoorbeeld, waren tot aan de jaren zestig een zwaar gestigmatiseerde groep. Uit de kast komen was niet erg aantrekkelijk waardoor men de eigen identiteit als een soort last ervaarde.” Bepaalde mensen kwamen echter bij elkaar, met een gezamenlijke last of problemen waardoor zij begonnen te twijfelen: “misschien ligt het niet aan ons, maar aan de maatschappij,” licht Uitermark toe. “Op dat moment zie je dat sociale bewegingen emoties gaan transformeren. Schaamte wordt trots. Angst wordt hoop.” Dit zie je terug in de Arabische Lente, en in de documentaire Tahrir 2011. “Het zeer autocratische regime van Mubarak probeert alle aspecten van het sociale leven te beïnvloeden. Hierdoor wordt het kleinste verzet echter al opgevat als bedreiging voor het gehele regime.”

De totale controle die het regime nastreeft is in werkelijkheid dus niet haalbaar. Maar op welk punt komen opstandelingen tot dit besef? Uitermark: “Dit gebeurt op het moment dat er zich scheurtjes beginnen af te tekenen in het regime. Er scheidt zich dan een groep af die zich niet langer wil laten onderdrukken en door wie het regime niet meer als eng of intimiderend wordt gezien.”
Ook dit zien we terug in de documentaire. Het kleine groepje demonstranten lijkt geenszins bang voor de gigantische aantallen politie- en legereenheden. Integendeel, leuzen worden harder, deelnemers raken meer en meer overtuigd van hun gelijk. “Onderling vertrouwen en een collectieve zucht naar verandering genereren een pocket of resistance.” In andere woorden: een kleine, maar hechte groep mensen verzet zich tegen de dominante cultuur, of, in het geval van de Arabische Lente, tegen het heersende regime.

"Schaamte wordt trots. Angst wordt hoop." - Justus Uitermark

Bezeten van mobilisatie

Tot zover is er het regime dat overal invloed op uit wil oefenen, wat betekent dat zij verantwoordelijk wordt voor allerlei misstanden, en er is een kerngroep die zich hiertegen verzet. “En dan komt er een zeer interessant verschijnsel,” vervolgt de hoogleraar Sociale Bewegingen. “Een soort tipping point: allerlei mensen, die in eerste instantie niet geneigd waren tot demonstreren, zien dat anderen het wel doen en gaan het daarom ook doen.” Dit is een bekend principe uit de Sociologie. “Die kettingdynamiek komt ook in de documentaire duidelijk naar voren. Iedereen raakt bezeten van de menigte.”
Maar niet alleen in Egypte of in het Midden Oosten is dit het geval. “Tegenwoordig zie je het bijvoorbeeld veel terug op internet. Mensen raken opgezweept omdat ze het idee hebben onderdeel uit te maken van een grotere menigte, een groter geheel,” aldus Uitermark.

Macht en de media

Hoe zit dat verder met de media? Zijn de media in staat een sociale beweging te vormen? “Absoluut,” zegt Justus Uitermark. “Niet alleen de sociale media, maar juist ook de traditionele.” In Tahrir 2011 zien we een fotograaf die plaatselijk verslag doet van de revolutie. “De demonstranten beseffen dat zij het regime nooit de baas kunnen worden met geweld: de machtsverhoudingen zijn onvergelijkbaar. Behalve dat er een beroep wordt gedaan op het leger, dat het volk en dus ook de demonstranten zou moeten dienen, wordt er daarom geappelleerd aan publiek ver weg.” Hier wordt de kracht van de fotograaf duidelijk: “demonstranten hebben het idee dat wanneer duidelijk wordt wat voor wreedheden zich daar afspelen, buitenstaanders zullen helpen het regime omver te werpen. De samenkomst van die aspecten in de documentaire vond ik erg intrigerend.”
De media zorgen er dus voor dat wat zich eerst beperkte tot een regionale strijd, ontwikkelt tot een veel meer omspannend conflict met betrokken partijen over de hele wereld. Uitermark vervolgt: “Toeschouwers kunnen mogelijk spelers worden. Bovendien bieden sociale media ruimte voor discussie die binnen traditionele platforms niet plaats mochten of konden vinden.”

Het Egypte van morgen

“Het laatste dat ik opvallend vond aan de documentaire, en dat tevens typerend is voor sociale bewegingen,” concludeert hij, “is dat Tahrir een model was voor het Egypte van Morgen. “Wij creëren een staat in een staat,” beweert een demonstrant expliciet.” Een logische ontwikkeling volgens Uitermark: “Wanneer een volk dertig jaar lang onderworpen is aan een regime, heeft zij hoogstwaarschijnlijk geen idee hoe de samenleving anders ingericht zou kunnen worden. Dus ga je het ter plekke uitproberen door een mini-samenleving te creëren.” In zekere zin ontstaat er dan dus een soort laboratorium voor nieuwe maatschappijen. “Pre-figuration wordt dit ook wel genoemd. Waarbij identiteiten van de demonstranten veranderen dankzij verandering in samenleving en staat,” aldus Justus Uitermark.

Symbolische verandering

Maar waar is het misgegaan in Egypte? Hoe komt het dat er wederom, onder leiding van Al-Sisi ditmaal, een autocratisch machtsregime heerst? “Ik weet veel van sociale bewegingen maar ben geen Egypte expert,” begint Uitermark, “maar je kunt stellen dat het traditionele regime in drie decennia bijzonder sterk is geworden, en het verzet is zeer verbrokkeld. Feit is wel: de geest is uit de fles en komt er nooit meer in.” Anders gezegd, het feit dat de mobilisaties hebben plaatsgevonden heeft de houding van de Egyptische bevolking voorgoed veranderd van volledig onderdrukt naar meer politiek bewust, al koopt het volk daar in concrete zin vooralsnog niets voor.
Een andere lastige kwestie acht Uitermark de verantwoordelijkheid: “Op het moment dat demonstranten met een roep om democratie zich mobiliseren en genadeloos worden neergeslagen, is het pervers om hen zelf verantwoordelijk te houden voor die neerslag.” De misstand is dus niet ontstaan door de Arabische Lente, maar is simpelweg de voorlopige overwinning van een reactionair regime. Besluit: “Bovendien kunnen we nu nog geen oordeel vellen, de Arabische Lente is nog niet afgelopen. Geschiedenis ontwikkelt zich niet lineair, waardoor ook het verdere verloop van de Arabische Lente niet te voorspellen is.”