Het Uur van de Wolf

Lee Miller - De bevrijding van een fotograaf

NTR

Lee Miller is één van de opmerkelijkste vrouwelijke iconen van de twintigste eeuw. Van fotomodel en muze van surrealist Man Ray groeit ze uit tot succesvol fotografe en internationaal bekende oorlogscorrespondente.

De documentaire Lee Miller – De bevrijding van een fotograaf schetst het beeld van een vrijzinnige vrouw die zich weigert te onderwerpen aan de dominante mannen om haar heen, die haar leven leefde volgens haar eigen regels en zich niet laat hinderen door de heersende moraal. Maar die ook zwaar gebukt ging onder de trauma's die ze gedurende haar leven opliep.

In de film reflecteren haar zoon, haar kleindochter, biografe, een vriendin, kunstenaars en oorlogfotografen op Lee Millers baanbrekende werk, haar vrije en radicale geest, haar moed en bereidheid om taboes te doorbreken, als kunstenaar en als vrouw. ‘Lee Miller was een vrouw die zich niet verontschuldigde voor wie ze was.’

Regie: Teresa Griffiths

In gesprek met artistiek directeur van Foam

De kunst van vrijgevochten en onconventioneel leven

Tekst: Anne van Blijderveen

Vrijgevochten en wars van conventie; dat was schrijver, fotograaf, model en oorlogscorrespondent Lee Miller. De documentaire De bevrijding van een fotograaf loodst de kijker door haar bewogen leven en langs haar fotografie. Maar wat is haar plaats nu in de fotografiehistorie en van welke invloed is haar werk? 2Doc vraagt het Marcel Feil, artistiek directeur van fotografiemuseum Foam.

In 2008 hield Foam al een tentoonstelling over Lee Miller en Man Ray. Man Ray was een surrealistische fotograaf in Parijs waarbij Miller zich had aangemeld als assistent. Ze werd zijn minnares en muze en samen werkten ze van 1929 tot 1932 aan verschillende projecten. ‘De periode dat die twee samen waren, was een ontzettend intens en artistiek gezien heel vruchtbaar.’

Hoe bekend is Lee Miller in de fotografie?

‘Ze is absoluut bekend, maar dat is ze meer geworden door de vrouw die ze was dan door haar werk. De fotografie die ze zelf maakte was goed, maar stond wel in de schaduw van het genie van Man Ray. Hij heeft wel sterk gebruik gemaakt van haar ongeremdheid en levenslust; als muze dus. En er bestond zeker symbiose tussen hun werk. Maar als je puur naar de fotografie kijkt, is Miller altijd Man Rays mindere gebleven.’

In de documentaire wordt Lee Millers talent wel als gelijk gezien aan dat van Man Ray. Hoe kijkt u daarnaar?

‘Daar ben ik het niet mee eens. Man Ray was een surrealist ten top, een duivels genius. Het vrijgevochten, shockerende karakter van die stroming past absoluut ook bij Miller. Maar in retrospect is zij belangrijker geweest als muze en de vrijgevochten vrouw die ze was dan als surrealistisch fotograaf.’

Wat typeert Lee Millers werk?

‘In haar werk zit absoluut een soort zwarte humor. Dat zat ook in Man Rays werk. Dus het is de vraag wie van welke invloed was. Een bekende en hele typische foto voor Miller is de foto waarop allemaal rattenstaarten naar beneden hangen. Dit heeft wel iets surrealistisch, maar is meer documentaire en registrerend van aard. Voor mij is dat het verschil tussen een foto nemen en er een maken. Zij legde stukjes uit de werkelijkheid vast en Man Ray creëerde zijn werkelijkheid.’

Wat vindt u ervan dat er middels deze documentaire aandacht wordt gevraagd voor haar werk en leven?

‘Helemaal terecht. Ze was een waanzinnig vrijgevochten vrouw die aan het begin van de 20e eeuw alle stereotype man-/vrouwverhoudingen aan haar laars lapte. Ze deed wat ze wilde. Ook was ze een ontzettend mooie en stoere vrouw. Tijdens de oorlog zat ze direct achter de bevrijdingstroepen aan. En wat ik boeiend aan haar vindt is dat er voortdurend een soort spanning zit tussen het inzetten van haar schoonheid om iets te bereiken maar er ook niet door bepaald willen worden.’

Heeft Lee Miller vandaag de dag nog invloed op de fotografie?

‘Als je alleen naar haar fotografische verdiensten kijkt, zou ik het meer een voetnoot in de fotografische historie noemen. Haar toegevoegde waarde zit ‘m wat mij betreft vooral in haar surrealistische oorlogsfotografie. Naast dat het heel belangrijk is dat zij de gruwelijkheden van de Tweede Wereldoorlog heeft gedocumenteerd keek ze vanuit het perspectief van een surrealist naar die verschrikkingen. Haar beelden hebben altijd een vervreemdende twist. Zo legt ze een doorzeefde typmachine vast en een deurpost waar de deur uit is en alleen maar puin uitkomt stromen. Daarin komen twee werkelijkheden samen die niks met elkaar te maken hebben, iets dat heel typisch is voor het surrealisme. In dat opzicht was ze absoluut geen “klassieke” oorlogsfotograaf.’

Is er nog iets wat de kijker in het achterhoofd moet houden als deze naar het werk van Miller kijkt?

‘Het belangrijkste dat overeind moet worden gehouden is de ongelooflijke drive die ze had. Ze wilde zich op geen enkele manier laten inperken of dit nu in de fotografie was of in haar liefdesleven. De persoon die ze was en de manier waarop ze haar leven leidde is van enorme waarde en betekenis.’

Meer over Lee Miller

Lee Miller (1907 – 1977) groeit op in een voorstad van New York. Jong, knap en vol zelfvertrouwen wordt ze letterlijk van straat geplukt door de oprichter van Vogue. Binnen no-time staat ze op de cover en is haar naam als model gevestigd.

Als ze in plaats van voor áchter de camera wil, vertrekt ze naar Parijs - het centrum van de jazz in de jaren '20 - om zich bij de surrealistische kunstenaar en fotograaf Man Ray te melden. Ze wordt zijn leerlinge, studioassistente en, ondanks het leeftijdsverschil, zijn geliefde. Samen passen ze perfect in de bevrijdende beweging van die tijd. Hun samenwerking is uitzonderlijk: zij begrijpt als model wat Man Ray als fotograaf wil hebben.

Halverwege de jaren '30 belandt Miller in Londen waar ze als fotograaf voor Vogue aan de slag gaat. Ze legt aan het eind van de Tweede Wereldoorlog de bevrijding van Europa vast en fotografeert concentratiekamp Dachau als dat door de geallieerde strijdkrachten wordt bevrijd. De impact van wat ze daar ziet draagt bij aan de verdere trauma's in haar leven. Miller trekt zich terug op het Engelse platteland en worstelt met een alcoholverslaving. Haar foto’s verbergt ze in dozen op de zolder van haar huis. Pas na haar dood vindt haar zoon haar werk, als verslag van haar opmerkelijke leven.