De nieuwe grondwet van Zimbabwe moet worden opgesteld door vertegenwoordigers van twee rivaliserende partijen. Ze trekken eerst het land in om tijdens hoorzittingen te vernemen wat de bevolking zelf wil. Met die kennis nemen ze plaats aan de onderhandeltafel, waarna een referendum bepaalt of de grondwet er door komt. Democratie in de maak.
Elmar Veerman 23 september 2015
Het klinkt totaal niet sexy, zegt regisseur Camilla Nielsson: een film over de totstandkoming van een juridisch document. ‘Ik denk dat ik zelf niet eens zou gaan kijken als ik erover las.’ Toch kan haar documentaire overal in de wereld rekenen op volle zalen en lovende kritieken. Mugabe and the Democrats heeft al op meer dan dertig festivals gedraaid en negen prijzen gewonnen, waaronder de hoofdprijs op het Tribeca film festival in New York. Bijna een jaar na de première op het IDFA in Amsterdam beheerst hij nog steeds volledig haar leven.
Nielsson: ‘Ik ben blut, want die film heeft veel meer tijd en geld gekost dan we begroot hadden. En aan iets nieuws maken kom ik niet toe. Ik ben al acht maanden aan het reizen, en dat gaat zeker tot januari zo door, want er staan nog een stuk of twintig festivals in mijn agenda.’
In Zimbabwe, het land waarover de film gaat, is hij tot nu toe maar één keer vertoond. ‘De Deense ambassadeur was gastheer en had iedereen uitgenodigd die erin voorkomt, van beide zijden van het politieke spectrum. De geheime dienst was er natuurlijk ook, maar greep niet in. Zelf kon ik er niet bij zijn, omdat ik aan het einde van de opnamedagen gearresteerd ben. Ik werd beschuldigd van “het maken van subversieve materialen” en “het beledigen van de president”. Als bewijsmateriaal hadden ze filmmateriaal van ons - beelden die ze onmogelijk legaal in handen hadden kunnen krijgen. Hoe dan wel, dat wilden ze niet zeggen. Na zes uur lieten ze me weer gaan. Maar nu de film er is, kan ik het land niet meer in.’
Ze zou hem dolgraag aan het Zimbabwaanse volk laten zien, en heeft geld geregeld om tienduizend dvd’s uit te delen. Het wachten is nu op toestemming van een minister, maar die laat al bijna vijf maanden op zich wachten. Nielsson: ‘De kans dat het ja wordt, lijkt nu wel verkeken. Dus we moeten alternatieven gaan verzinnen.’ Dat klinkt alsof ze een activist is geworden. ‘Ja, dat zal ik niet ontkennen. Maar mijn film heb ik gemaakt als neutrale waarnemer, zonder agenda.’
Camillla Nielsson
Zimbabwe is er in 2009 slecht aan toe na tien jaar van hyperinflatie, gewelddadige onteigening van boerderijen en grote maatschappelijke onrust.
De partij van president Robert Mugabe, ZANU-PF, heeft ondanks een brute intimidatiecampagne de meerderheid in het parlement verloren en toegestemd in de vorming van een coalitieregering met oppositiepartij MDC. Nu moet er een nieuwe grondwet geschreven worden onder leiding van twee advocaten met tegengestelde belangen: Paul Mangwana namens ZANU-PF en Douglas Mwonzora als vertegenwoordiger van de Movement for Democratic Change (MDC).
Regisseur Camilla Nielsson en haar cameraman volgen de twee als ze naar volksraadplegingen en bijeenkomsten gaan om de mensen daarop voor te bereiden. Wie moet de macht hebben in het land? De Zimbabwanen mogen het zeggen. In theorie althans. Al snel blijkt dat Mwonzora de sluwheid van zijn tegenstanders heeft onderschat.
Plaatselijke bazen bevelen de plattelandsbevolking alle macht aan de president te gunnen, de geheime dienst kijkt altijd mee en in de stad worden Mugabe-aanhangers per bus aangevoerd om de boventoon te voeren. Het wordt allemaal maar nauwelijks verhuld, zo groot is de arrogantie van de macht. De voormalige oppositiepartij mag dan meeregeren, in het land zijn de touwtjes nog stevig in handen van ZANU-PF. Ook bij de politie, zoals je in dit fragment kunt zien:
Maar het gaat toch niet allemaal zo gladjes. Na een gewelddadig incident wordt een bijeenkomst afgelast, en dan slaat helemaal de vlam in de pan. De aangevoerde Mugabe-supporters zijn woedend omdat ze nu een dag langer in de hoofdstad moeten blijven. Mangwana probeert ze toe te spreken, maar wordt weggehoond en zelfs bedreigd.
Dat was echt een hachelijk moment, zegt Nielsson. ‘Ik denk dat ze tot dat ogenblik dachten dat ze het allemaal onder controle hadden. Maar het ontplofte in hun handen. Als je boeven inhuurt, blijven dat gevaarlijke types. Die kunnen zich ook tegen jou keren.’
Auto’s waren cruciaal voor de film, zegt ze, en niet alleen om te ontkomen aan agressieve relschoppers. ‘Het werden een soort biechthokjes. Als je in Zimbabwe alle tien provincies wilt bezoeken, heb je veel tijd om te praten. Zonder ontvangst op je mobiele telefoons, en dat maakt veel uit bij zulke drukbezette politici met ook nog een eigen advocatenkantoor. Het was rustig. En zo ontstond een vertrouwensband. Ze spraken op een veel dieper persoonlijk niveau met ons dan buiten de auto. Zo vertelde Mangwana bijvoorbeeld hoe lastig het is om deel uit te maken van het systeem dat de macht in handen heeft.’
Mangwana, de man van ZANU-PF, wil wel echt iets veranderen, merk je gaandeweg in de film. Maar daarbij vindt hij mensen uit zijn eigen kamp tegenover zich. Hij wordt als een verrader neergezet en daarmee vogelvrij verklaard.
‘Degenen die ervan weten, zelfs in mijn eigen partij, zeggen: we snappen niet hoe je dit hebt overleefd’, zegt Paul Mangwana aan het einde van de film. ‘Ze wilden dat het een ongeluk zou lijken?’ vraagt Douglas Mwonzora, die gaandeweg is veranderd van een tegenstander in een vriend. ‘Ja. Ze zeiden tegen het team dat ik overgelopen was, en het team zei: laten we hem en het project vernietigen.’
Ondanks de tegenwerking hebben de twee mannen en hun team de nieuwe grondwet uiteindelijk toch voltooid, en het is volgens deskundigen een goede grondslag voor een democratisch land geworden. In een referendum in maart 2013 namen de Zimbabwanen de nieuwe grondwet aan met bijna 95 procent van de stemmen en twee maanden later ondertekende Mugabe hem. Een feestelijk moment.
En toen? Nielsson: ‘Tja, toen gebeurde er dus niets. Mugabe zit er nog, de oppositie heeft de verkiezingen verloren en is uit elkaar gevallen en het land blijft wegzinken in ellende en onderdrukking. Zimbabwe is volgens een lijstje dat ik laatst zag het op een na meest wetteloze land ter wereld. Mugabe is niet van plan weg te gaan, ook al is hij 91. Zijn moeder is 102 geworden.’
En de internationale gemeenschap laat het allemaal toe, zegt ze. ‘De ogen van de wereld waren op Zimbabwe gericht, maar inmiddels is iedereen het land totaal vergeten.’ Toch heeft de Deense regisseur hoop. Er wordt, na verschillende uitglijders van de president, nu zelfs in regeringskringen openlijk gespeculeerd over zijn aftreden. Het feit dat die grondwet de partijen nader tot elkaar gebracht heeft, zou een overgang naar een democratischer Zimbabwe mogelijk kunnen maken, denkt ze. Hoopt ze.