'Collega Jos Slats en ik zijn in het dossier gedoken. We hebben daarom research gedaan en WOB-verzoeken [red: verzoeken om vrijgave van stukken met beroep op de Wet Openbaarheid van Bestuur] ingediend, en zo zijn we aan de meeste informatie gekomen. Van sommige stukken was de inhoud dusdanig dat we wel verbaasd waren dat we ze kregen omdat er zaken in stonden die voor de overheid bepaald niet gunstig waren. Daarnaast hebben we tientallen mensen gesproken op ‘off the record’ basis, militairen, ambtenaren, mensen uit de industrie.

Uit ons onderzoek kwam onder meer naar voren hoe slim de luchtmacht een lobby had georganiseerd om de keuze pro-JSF er bij de politiek door te krijgen. Een strategische alliantie van luchtmacht, industrie en vakbonden werden rond dat belang verenigd en vormden een machtsfactor van belang. Vroegtijdig in het project stappen en mee doen aan de ontwikkeling van het Amerikaanse gevechtstoestel zou ons land economisch enorme voordelen opleveren. Zo luidde althans de boodschap van de lobby. Ook de top van het ministerie van Economische Zaken was vóór deelname in JSF project. Uit stukken die we in handen kregen bleek dat het ministerie van Economische Zaken de deal met vliegtuigfabrikant Lockheed Martin, tegenover de Kamer, veel rooskleuriger voorstelde dan hij was. De Kamer bleek willens en wetens misleid. Dat stond zwart op wit in notities van EZ-ambtenaren.

Er kwam natuurlijk een debat. Maar tot onze verbazing gingen Kamerleden heel snel akkoord met de uitleg. Spreekwonder Jack de Vries (staatssecretaris van Defensie) en Maria van der Hoeven (minister van Economische zaken) gaven op miraculeuze wijze een draai aan een en ander. De Kamer nam er genoegen mee.

Na de eerste uitzending vonden we dat we dit dossier moesten blijven volgen. Sowieso blijf je als onderzoeksjournalist meestal onderwerpen volgen als je er eenmaal een uitzending over hebt gemaakt. Je hebt dan een netwerk van bronnen waar je contact mee blijft onderhouden. Daar praat je af en toe mee, en zo hoor je dan soms weer iets wat het waard is om nader te onderzoeken en dat leidt dan soms weer tot een nieuwe uitzending. Zo laten we in het tweede deel zien dat bij Defensie al lang bekend was dat ze minder toestellen zouden kunnen kopen dan gecommuniceerd werd. Dat realistische, lagere aantal werd doelbewust verzwegen onder het motto: ‘Inzetten op zoveel mogelijk dan zien we wel waar we uitkomen.’

De uitzendingen hebben geen aanwijsbare tastbare gevolgen gehad. Wat een handjevol onderzoeksjournalisten in dit dossier gedaan heeft is vooral blootleggen hoe het mechanisme van de macht werkt. In dit geval, hoe belanghebbenden met een slimme strategie een miljardenbesteding erdoor weten te krijgen. Volgens onze Haagse bronnen heeft het wel bijgedragen tot een meer  kritische houding onder Kamerleden maar tegelijkertijd moet je wel vast stellen dat de F-16, al is het met veel vertraging, toch gewoon vervangen lijkt te gaan worden door de JSF.

De huidige bezuinigingen bij Defensie raken ook de plannen voor aanschaf van de JSF. Er wordt volgens mij één heel squadron opgeheven, zo’n dertig toestellen. Tot onze verbazing gaat de aanschaf van een tweede JSF-testtoestel gewoon door terwijl alleen dat al een besparing van zo’n honderd miljoen op had kunnen leveren. Over die bezuinigingen hebben we wel gesprekken  met onze bronnen op Defensie, maar we zien nog geen aanleiding om er een uitzending over te maken.

Wat ik op het moment vooral interessant vind is het volgende: voor verantwoordelijke hoge officieren, kolonels en generaals is het van groot belang dat zij nabestaanden van Nederlandse militairen, die op een missie sneuvelen, kunnen vertellen dat de dood hun zoon of dochter niet voor niets is geweest. Maar ook dat ze optimaal getraind waren en voorzien van de beste uitrusting en uitstekend materieel. De vraag bij toekomstige situaties is of ze dat nog kunnen volhouden, met andere woorden: kunnen ze die verantwoordelijkheid nog wel op zich blijven nemen? Bovendien: wat zijn de ambities van de politiek? In de grondwet staat dat Nederland mee wil doen aan het beschermen van de internationale rechtsorde. Kan dat nog wel?

Flink wat generaals en kolonels de laan uitsturen, dat begrijp ik en lijkt me ook niet ongezond, gezien de enorme salarislasten die Defensie heeft. Maar snijden in materieel waarmee de jongens en meisjes naar het buitenland gestuurd worden, dat is een ander verhaal.’